S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Biriuchidan, 
hukmronlik yetakchilikka asoslanadi. Faraz qilaylik, ayrim guruhlar 
iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shishga qodir boiadi,  bu rivojlanishdagi muammoli 
hollarda  qiyinchilikka  bardosh  beradi,  ishlab  chiqarishni  qoilab-quwatlashda  va 
yangi  sohalami  o‘zlashtirish  va tashkil  etish tamoyillarida  muhim  ahamiyatga ega 
boiadi.  Bunday  guruhlar  byurokratlar  tomonidan  proteksiyaga  va  imtiyozlarga 
da’vogar boiadi va haqiqatda ulami olish imkoniyatiga  ega.  Hukmronlik guruhlar 
nuqtai  nazaridan  quyidagilarga  boiinishi  mumkin:
30

---

•  ishchilar  sinfi  (industrializatsiyalash  sharoitida);
• dehqonlar  (ocharchilik yoki  iqtisodiyotni  qishloq  xo'jalik  ishlab  chiqarishiga 
yo‘naltirgan  sharoitida);
® injener-texnik  ziyolilar  (robotizatsiya  va  avtomatizatsiya  «ommaviyligi» 
sharoitida);
® menejerlar  («boshqaruv  madaniyati»  avj  olgan  sharoitda);
• iqtisodchilar  (butun  iqtisodiy  tizimni  qayta  qurish  sharoitida).
Huknironlik  holati  mikrodaraja  miqyosida,  ayrim  korxonalar  darajasida  ham
aniq  namoyon  boiishi  mumkin.
Iqtisodiy sotsiologiya fani nuqtai nazaridan iqtisodiyotda hukmronlikka intilish, 
hukmronlik targ'iboti,  hukmronlik bo'yicha nizolar juda qiziqarli.
Ikkinchidan,  asosiy  va  asosiy  boim agan  funksiyalar  hukmronlikning  negizi 
bo‘la  oladi.  Asosiy  funksiyalarni  bajaradigan  guruhlar ustunlik  xususiyatlariga  ega 
boiib,  obroiiroq  boiadi.  Ular  har  xil  turdagi  ko‘makchi,  vositachi,  vaqtinchalik 
yoki ixtisoslashmagan masalalami bajarish bilan band boigan gunihlarga o‘z xohish 
va xulqini zo'rlab o'tkazish imkoniyatlariga ega boiadi. Asossiz funksiyalar ko'pincha 
ulami bajaradiganlami ijtimoiy tobe qiladi.  Shunday qilib,  hukmronlikni asosiy va 
asosiy  boim agan  funksiyalarga  boiish,  ishlab  chiqarishni  iqtisodiy  tashkil  etish 
muammosi  boiib  qolmay,  balki  ijtimoiy  munosabatlar  muammosi  hamdir.
3. 
M arginal  guruhlar.
  Ijtimoiy-iqtisodiy  tizimda  chegaradosh  va  oraliq 
pozitsiyalarni  egallab  turadigan  guruhlar  mavjud.  Ular  o‘z  ichiga  bir  qancha 
guruhlarning belgilarini oladi. Chegaradoshlik va oraliq marginal ma’nosini bildiradi. 
Guruhlarning  marginalligini  quyidagi  misollarda  ko‘rsatish joiz:
® mustaqil  ishchilar,  ya’ni mulkchilikka ega boigan,  lekin yollangan  mehnatni 
ishlatmaydigan  shaxslar.  Bu  guruh  chegarasi  m ulkdor  va  ishchilar  bilan 
taqqoslaganda namoyon boiadi;
• yangi  kambag‘allar  deb  ataladiganlar.  Bu  tushunchaning  ikki  ma’nosi  bor. 
Yangi  kambag‘allar — moddiy tarafdan  muhtojlik  sezmayotgan,  ammo  hayotning 
o‘rtacha yashash darajasidan orqada qolgan yoki qandaydir sabablar bilan kambag'ai 
bo‘lib qolgan, ammo inersiya tufayli anglashni va o'rtacha sinf ehtiyojini qondiradigan 
ko'rsatkich  saqlab  turadigan  shaxslar;
• shaharda band boiib, ammo qishloqda yashaydigan yoki, aksincha boiadigan 
ishchilar kategoriyalari.  Mavjud ijtimoiy kategoriya dehqon va ishchini, qishloqda va 
shaharda  yashovchining  o‘ziga  xos xususiyatlarini  bir-biri bilan  bogiaydi,  qamrab 
oladi;
» yuqori  malakali  ishchilarning  ayrim  kategoriyalari.  Rasman  ular  ishchilar 
sinfiga taaluqli, ammo haqiqatda esa bu ishchilar ilmiy-texnik ziyolilaming vazifalarini 
va funksiyalarini bajaradi;
• rahbarlarning pastki bo‘g‘ini.  Rasman ular rahbarlarga tegishli boiadi, menejer 
va  apparat  vakillari  deb  qabul  qilinadi,  haqiqatda  esa  ishlab  chiqarish  muamolari 
bilan bevosita shug'ullanadilar, pastki ishchi joylari bilan bogiiq, oddiy xodimlaming 
funksiyalarini yaxshi biladi, ko'pincha ulami ham bajaradi, ma’muriyatga qaraganda
31

---

ishchilar  bilan  gaplasha  oladi;
•  kasaba  uyushmasining  faol  qatnashuvchilari.  U larning  marginalligini 
taqqoslaydigan  rejasi  —  yollangan  ishchilar  va  ish  beruvchilar.  Azaldan  kasaba 
uyushmasining  faol  qatnashuvchilari  birinchi  ijtimoiy  guruh  manfaatlarining 
tarafdorlari,  ammo  amaliyot  boshqa  guruhni  ham  tushunish,  hurmat  qilish  va 
qiziqishlarini hisobga olishga majbur qiladi.  Haqiqatda ular ikkilanuvchi ongga ega.
Har bir aniq ijtimoiy-iqtisodiy guruhda marginallik belgilarini «topish» mumkin.
4. Muammoiiguruhlar.
 Bunday guiuhlarga rasm bo'lib qolgan va ijtimoiy-iqtisodiy 
standartlar  nuqtai  nazaridan  umum  ijtimoiy-iqtisodiy  muhitda  nomuvofiqlik 
pozitsiyasini egallab turadigan guruhlar kiradi.  Muammoii guruhlarga manfaatlari, 
ehtiyojlari,  ishonchlari  uzoq  muddatda  amalga  oshmagan guruhlami  ham  kirltish 
mumkin.  Muammoii  guruh  obyektiv  ko‘rsatkichlar  nuqtai  nazaridan  baholanadi. 
Subyektiv  ko'rsatkichlar  holatni  har  doim  ham  teng  ko'rsatib  bermaydi,  chunki 
individ  ahvolining  nomuvofiq  tomonlarini  orttirib  ko'rsatish  qobiliyatiga  ega  yoki 
e’tiborga olmasligi mumkin.
Muammoii guruhning oddiy misoli -  ishsizlar; etnik va hududlararo migrantlar; 
ishlaydigan  yolg'iz-onalar;  ko‘p  bolali  oila  boshliqlari;  zararli  va  og‘ir  mehnat 
uchastkalarining  vakillari;  malakasini  oshirmoqchi  boigan,  ammo  unga  qurbi 
yetmaydigan,  kam  maosh  oladigan  ishchilar;  soliqlarda  haq-huquqlari  cheklab 
qo‘yilgan  iqtisodiy  va  mehnat  faoliyatining  subyektlari;  qarzga  ishlashga  majbur 
boigan va shu bilan bir qatorda o'zining shaxsiy yordamchi xo‘jaligini olib boradigan; 
turar  joyini  o‘zi  qurishga  majbur  boiganlar;  oilasidan  har  doim  uzoqda  boiib 
ishlashga majbur boiganlar.
Ham m a  muammoii  guruhlar  quyidagi  m ezonlar  b o ‘yicha  farqlanadi: 
muammoning  manbai,  absolyutlik  yoki  nisbiylik,  immanentli  yoki  tasodifiy 
xarakter,  imkoniyatlar  va  muammolikdan  o‘tish  usullari.
Ijtimoiy-iqtisodiy  guruhlaming  muammoligini  nazariy  va  amaliy  hal  etadigan 
quyidagi  istiqbol  usullari  mavjud:
•  guruhning  muammoligi  immanent  xarakterini  aks  etadi,  shuning  uchun 
kelajakda bartaraf boia olmaydi;
•  muammolilik  tasodifiy  xarakterni  aks  etadi,  shuning  uchun  tashkiliy 
innovatsiyalar  orqali  bartaraf  etiladi;
• guruh a’zolarini o‘zining holatiga moslashtiradi va shuning uchun muammolilik 
subyektiv  rejasiga  bardosh bera  oladi,  unga o'rganib  moslashib  ketadi;
•  m uam m olikka  bardosh  berish  qiyin,  amm o  u  rag'batlantiriladigan, 
kompensatsion,  himoya  qilinadigan  choralar  bilan  yengillashadi  va  osonlashadi;
• ko‘pincha  muammoii  guruh  barbod  boiadi,  guruhning  a’zolari  uni  tashlab 
ketadi va yaxshiroq gumhga o‘tib ketadi.
5. 
Yopiq,  ochiq  va  olishga  oid guruhlar.
  Guruhlaming  ochiqlik  va  yopiqlik 
ta’rifining  eng  umumiy  mezoni  boiib  guruhlararo  siljish,  guruhdan  chiqish  yoki 
unga  kirish  imkoniyati  hisoblanadi.  Dastlab  sotsiologiyada guruhning  ochiqlik va 
yopiqligi  ijtimoiy bo‘g‘in jihatida  ko'rilgan.
32

---

Tabaqaga  oid  guruhlar  ham  mavjud,  unda  har  bir  yangi  avlod  ota-onasining 
kasbini  meros  qilib  oladi  va  bir  ijtimoiy  ixtisoslashgan  guruhdan  boshqa  guruhga 
o‘tishligi  man  etiladi.  Erkin  demokratik  davlatda  esa  ijtimoiy  kelib  chiqish  bosh 
mezon  deb  hisoblanmaydi,  bu  yerda  erkin  kasbiy  tanlash  mavjud  va  shaxsning 
lavozimiy mavqesi shaxsiy xizmatga bogiiq.  Birinchi jamiyatga yopiq,  ikkinchisiga 
esa ochiq ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizim to‘g‘ri keladi.
Hozirgi jamiyatda  tabaqa  muammosiga barham berilgan.  Ammo  guruhlarning 
ochiqligi  yoki  yopiqligi  saqlanib  turadi.