S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

II  BOB
IJTIMOIY-IQTISODIY  TIZIM  YA  MEHNAT
2.1.  Ijtimoiy-iqtisodiy  guruh  va  tizirn  tushunchalari
Ijtimoiy  hayot  -  turli  guruh  odamlarining  harakati,  faoliyati,  o‘zlarini  yaqqol 
namoyon  qiladigan,  o'ziga  xos  voqealar  majmuidan  iborat  jarayondir.  Ijtimoiy- 
iqtisodiy guruhlar majmui butun jamiyat, hudud yoki qishloqlar, xo‘jalik tarmoqlari, 
tashkilotiar  ko‘lamida  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzilishni  tashkil  etadi.
Umumiylikdan guruhlami ajratish va taqsimlash -  bu ijtimoiy stratifikatsiyadir. 
Iqtisodiy  hayotda  mehnat  va  mehnat  munosabatlari  asosiy  tarkibiy  qism  bo'lgani 
sababli,  ijtimoiy-iqtisodiy  stratifikatsiyaning  eng  muhim  obyektiv  asoslari 
quyidagilar  bo‘lishi  mumkin:
• bandlik,  uning o‘lchovi  va  ko‘rinishi;
® ijtimoiy  mehnat  taqsimotida tutgan o ‘mi,  ya’ni boshqaruv  yoki  ijrochi,  agrar 
va  industrial,  aqliy va jismoniy  mehnati bilan bandlik;
•  mashaqqatda,  qiyinchilikda,  xavfda,  aqliy  va  jismoniy  holatlardagi  mehnat 
xususiyatlarining  tutgan  b‘mi;
•  kasb  yoki  mehnat,  ya’ni  ish  haqiga  yollanadigan  va  yuqori  malakani  talab 
etadigan  yoki  erkin  daromadli  mustaqil  ish,  ma’lumoti  qanday  bo'lishidan  qat’iy 
nazar;
•  ishlab  chiqarish  vositalarining  mulkchilikka  bo‘lgan  munosabati,  uning 
mavjudligi  yoki  yo‘qligi,  undan  tashqari  uning  o‘lchovi,  shakli  va  ko‘rinishi;
» ishlab  chiqarish,  mehnatni  tashkil  etish,  boshqa  munosabati,  uning  darajasi, 
iqtisodiy va huquqiy asoslar,  rasmiy va  norasmiy xarakter;
© daromad,  uning  o'lchovi  va manbaalari,  axloqiylik,  barqarorlik va  beqarorlik 
xarakteri;
® m a’lumot va malaka, ularning daraja va ixtisosi.
Ko‘rsatib  o‘tilgan  asoslarni  hisobga  oigan  holda guruhlami  bir  necha  bo'lakka 
ajratilishi mumkin.  Ilmiy va ishga aloqador variantlarga juda ko‘p e’tiroz bildirishlar 
boiadi,  ba’zan  ular  bir-biriga  to‘g‘ri  kelmaydilar  ham.  Bu  esa  ijtimoiy-iqtisodiy 
tizim  hodisasi  ijtimoiy  fikrga  murakkab  ta ’sir  ko'rsatishini  belgilaydi.
Obyektiv  ijtimoiy-iqtisodiy  stratifikatsiyaning  asoslari  bilan  bir  qatorda 
subyektivlari  ham  mavjud.  Bu  yerda  guruhlar  mehnat  va  mehnat  munosabatlari 
uchun katta ahamiyatga ega qandaydir insoniy sifatlar nuqtai nazardan  farqlanadi. 
Ularga:
« bir  xil  mehnat turlaridagi  faoliyat va  xulq  uslubi;
® passivlik va faollik;
® yetakchilik;
• qonunga bo'ysunish;
25

---

» mehnat va ish haqiga munosabat;
» mehnat va birgalikda ishlaydigan ishga moyillik kabilar kiradi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim  o'rganilganda  «obyektiv»  guruhlaming subyektiv  rejasi 
va  «subyektiv»  guruhlarning  obyektiv  rejasi  ko‘rib  chiqiladi.
Obyektiv asoslangan guruhlar iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadi, ular ixtisoslashgan 
mehnat  taqsimotida  o‘z  ruhiy  holatining  yordami  bilan  eng  yaxshi  yoki  yomon 
obyektiv  mulk  holatiga  erishadilar.
Ijtimoiy-iqtisodiy stratifikatsiya qiyinchilik va qarama-qarshiliklarga ega. Ayrim 
hollarda  ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  ortiqcha  murakkablashtiriladi,  asosiy  ijtimoiy 
guruhlar va  farqlar  «so‘ndirib  qo'yiladi»,  ayrimlarida  esa  asosiy detallar qoldirilib 
yoki ortiqcha soddalashtiriladi.
Aktual boimasligidan butun sinflar hisobga olinmasligi mumkin.  Ishchi tashkilot 
bilan  tanishib  chiqayotganda,  ma’mur  mutaxassis,  ishchi  odamlaming  tajriba  va 
Okrlash  darajasiga  ega  boigan  odamlarning  turli  kategoriya  va  turlarini  ko'rish 
mumkin.
Guruhlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  farqlari  ahamiyatga  tobe  boiganligi  uchun, 
uiar ozmi-ko‘pmi «muhim» boiadi.  Bir xil farqlaming ahamiyati har xil vaziyatlarda 
bir  xil  emas,  ya’ni  nisbiy  boiadi.  Ijtimoiy-iqtisodiy  farqlaming  nisbiyligi  aniq 
shakllari  mavjud:
1. Texnika taraqqiyoti natijasida kasb va mashg‘ulotlarda,  ish joylarining keskin 
yetishmasligi sharoitida juda ko‘p farqlar «o'chirilib» yuboriladi; odamlaming moddiy 
rag‘batlantirilgan  orientatsiyasi  kuchli  boisa,  bu  farqlarga  kam  ahamiyat  beriladi.
2.  Hammada  (o'rtacha)  daromad  yuqori  boisa,  yoki  ulami  amalgam  oshirish 
imkoni boimasa, yoki jamiyat, mavjud individlar va gumhlar ma’naviy qadriyatlarga 
qaratilgan  boisa,  daromaddagi  farqlar  unchalik  muhim  boimaydi.
3.  Ishsizlik vaqtinchalik boisa yoki ishlovchilar,  o‘rtacha olganda, past ish haqi 
olishsa, yoki  ishsizlik nafaqalari etarli darajada yuqori boisa,  bandlik yoki ishsizlik 
odamlaming  ijtimoiy-iqtisodiy  mavqeini  yaqqol  bildirmaydi.
4.  Maiumotga  ega  boiish  mehnat  xarakterining  faqat  kasbiylik  va  ish  bilan 
hayotning kichkinagina xususiyati boiishi,  odamning  ijtimoiy-iqtisodiy istiqbolini 
aniqlovchi, o'ziga xos kapital rolini bajarishi mumkin. Ayrim holatlarda m aium ot - 
bandükni  kafolatlovchi,  ishsizlikka  imkon  beradigan,  yoki  bu  munosabatda  hech 
qanday ahamiyatga ega boimagan omil hisoblanadi.
5.  Mulkchilik  odamlar  uchun  bir  xil  boim agan  ijtimoiy-iqtisodiy  ahamiyat 
kasb  etadi.  Mulkchilik  —  bu  individ  va  guruh  uchun  shaxsiy  ishlab  chiqarish 
vositalàrining yiriklashuvi va rivoji, daromadlar va erkin mehnatning barqarorligidir.
6. Odamlarning o‘ziga xos fazilatlari nisbiylik tamoyiliga bo'ysunadi. Agar bir xil 
ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlar,  vaziyatlar,  hodisalarda  qandaydir  axloqiy  va  m a’naviy 
xususiyatlar  ahamiyatsiz  boisa  (na  muammolami,  na  muvafaqqiyatlami  «barpo» 
etmaydilar),  boshqalarda  esa  ular  individ  va  guruhlarning  mezoni,  yutuqlarini 
belgilaydi.
Mehnat  va  mehnat  munosabatlari  bilan  bogiiq  boigan  guruhlar  o‘rtasidagi
26

---

farqlar  qanday  boiishiga  qarab,  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimning  strategik  modelini 
ajratib  o ‘rganish  mumkin