S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

2.2.  Ijtimoiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  guruh  haqida
Ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  tahlilida  stratiflkatsiya  asoslari  bilan  bir  qatorda 
ti pologik  tamoyillami  ishlatish  mumkin.  Mavjud  ijtimoiy  va ijtimoiy-iqtisodiy 
guruhlar, guruhlami tashkil qiladigan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri omillar bilan bogianmagan 
boiib,  qandaydir  belgilar  bilan  farqlanishi  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.
Asosiy  ti pologik  farqlanuvchi  guruhlar  (2.2-chizjna)
  quyidagilar:
29

---

1. 
An’anaviy  va yangi guruhlar.
  Uzoq  vaqt  mavjud  boigan  va guruh  ijtimoiy- 
iqtisodiy  tizimiga  bir  butun  b o iib   birlashgan  guruhlar  an’anaviy  guruhlar  deb 
hisoblanadi. Albatta, ayrim ijtimoiy-kasbiy va ijtimoiy-mehnat odam kategoriyalari 
uzoq,  muddat  ichida  noxotirjam  hisoblanadi.
Yangi guruhlar - yaqinda tashkil topgan, aniq mezonga ega boimagan guruhlar 
hisoblanadi: ular kelajakka oid yoki yo‘q, ijtimoiy-iqtisodiy tizimda o‘zining o'm ini 
egaUashi mumkin yoki yo‘q; yangi guruh mezonining nomaiumligi bilan ta’riflanadi. 
Yangi  guruh  m ezonining  nom a’lumligi  faoliyat  sharoitining,  huquqlar  va 
imkoniyatlarining  noaniqligidir.  An’anaviy  guruhlaming  vakillari  esa  o‘zining 
mavjudlik sharoitlarini yaxshiroq va yaqqol  ko'rsatib beradilar.
An’anaviy  guruhlarda  uyushmalarni,  ittifoqlarni  yaxshi,  samaraliroq  tashkil 
etish mumkin va bir paytda yangi guruhlar ham shunga intiladi. An’anaviy va yangi 
guruhlar  o ‘rtasida  ijtimoiy-demografik  farqlar  ham  mavjud  boiishi  mumkin. 
Masalan,  an’anaviy  mutaxassisliklardagi va kasblardagi  kadrlar eskirsa,  yangilarida 
yoshlaming  quyilib  kelishi  kuzatilmoqda.
Ba’zan  yangi  inutaxassislik  va  ishlar  «avtomatik»  ravishda juda  obroii,  o‘ziga 
jalb  qiladigan b oiib  qolishi  mumkin,  ya’ni  yangilik  faktining  mavjudligi  ijtimoiy- 
psixologik va iqtisodiy da’vatlar bo'yicha moslashishni rag'batlantiradi. Yangi guruhlar 
an’anaviy guruhlarga qaraganda ko‘proq ijtimoiy e’tiborli va muhokamalar obyekti 
boiib  qoladi.
Ba’zi  hollarda  «an’anaviy»  va  «yangi»  kategoriyalar nuqtai  nazaridan  ijtimoiy- 
iqtisodiy  guruhlarning  baholanishi  nisbiy  b o ia d i.  Ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  
guruhlaming  tarkibi  bo‘yicha  o ‘zgarmaydi,  ammo  guruhlarning  o'zlari  o ‘z 
xususiyatlari  bilan  o'zgarib  turadilar.  Masalan,  o‘ziga  xos  ishlab  chiqarishning 
ishchilari  guruh  deb  saqlanib  qolsa,  am m o  m avjud  ishlab  c h iq a rish  
rnexanizatsiyalashgandan  va  avtomatlashtirilgandan  keyin,  ular  yuqori  malakali 
personalga aylanadi,  buning natijasida yangi fazilatlar va ishchi kuchining insoniy- 
odamiylik  sifatlari  paydo  boiadi.  Muikchilik  munosabatlarining  o'zgarishi  bilan 
dehqon  yo'qolmaydi,  u  yoki  fermer,  yoki  xususiy  qishloq  firmasidagi  yollangan 
ishchi  boiib  qoladi.
2. 
Hukmron guruhlar.
  Hukmronlik tushunchasida guruhlararo  yetakchilikning 
o'ziga  xos jarayonlari  va  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimida  ro‘y  beradigan  bir  guruhning 
boshqa guruh ustidan hukmron boiishi tushuniladi.  Hukmronlik uzoq muddatli va 
vaqtinchalik,  ko‘p  shaklli  boiishi  mumkin.
Bir  qancha  aniq  hollar  mavjud: