S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

1.2.  Amaliy  sotsiologik  tahlii  usullari
Amaliy natijalarga yo‘naltirilgan sotsiologik fan  ijtimoiy injeneriya deyiladi.  Bu 
fan amaliy sotsiologik tahlilga asoslangan, sotsiologik tahlii esa boshlang'ich usullami 
qo‘llay bilishga imkon yaratadi.
Diagnostik yoki  muammoli  usul. 
Ijtimoiy  injeneriyada  haqiqatning  muammoli 
ko‘rinishi katta ahamiyatga ega.
«Ma'lum holat - bu muammo» degan fikmi shaxsning o‘zi anglashi va boshqalarga 
isbotlab berishi kerak.  Shaxs borki, ijtimoiy qarama-qarshiliklarga va qiyinchiliklarga 
iqtisodiyotga  qaraganda  ikkinchi  darajaili  deb  qaraladi.  Lek in  odamlamig  boshqa 
qismi  borki,  iqtisodiy  qiyinchiliklar  va  qarama-qarshiliklar  ularning  shaxsiy 
bandligida va foydasida aksini topmaguncha ularni nazarga olmaydi.
Muammoni  to‘g‘ri  ifodalash  lozim.  Ko‘p  qarama-qarshiliklar va  qiyinchiliklar 
yechimining  qiyinlashishi  -   muammoning  maqsadi  noaniq  ifodalanganligidandir. 
Bu  esa,  muammoning yechimi va  dasturini tuzish  uchun juda  kerak.
Odamlamig  muammolarga  va  ularning  yechimiga  bo‘lgan  munosabatlarining 
murakkab tomonlari mavjud. Tashkilotchi va boshqaruvchi ijtimoiy holatni nazorat 
qilish maqsadida bu psixologik haqiqatni kuzatish va bilishi kerak. 0 ‘z-o‘zini nazorat 
qilish deganda, qarorlami qabul qilishda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik tushuniladi.  Ijtimoiy 
holatlarning  nazorati  esa  shikoyatlar,  takliflami  ko‘rib  chiqish,  ketma-ketligini 
ta'minlashdir,  biron-bir  maqsadni  amalga  oshirishda  jamoa  kuchini  jalb  qilish, 
kerakli  vaqtda  o‘z  ish  usulining  tamoyillarini  tushuntirish  demakdir.
Tashkilotchi va boshqaruvchi  quyidagilami  amalga oshirishi  zarur:
•  insonlarda  paydo  bo‘lgan  muammo  va  uning  echimi  uchun  ishlatiladigan 
yo‘nalishlaming  kerakligini  tushuntirish  lozim;
• shaxsga  ma’lum  darajada jarayonning  ongli  qatnashuvehisi  bo‘lishiga  nixsat 
berish  kerak;
•  shunday  qilish  kerakki,  muammoning  yechilishi  natijasida  odam  tajriba 
orttirishi,  tarbiyalanishi  lozim.
Ijtimoiy-iqtisodiy  muammolar  iqtisodiy  tashkilotga,  yoki  aksincha,  iqtisodiy 
tashkilotning insonga salbiy ta'siri boMishi mumkin.  Muammoning yechilishi uchun 
har  xil  yo‘nalishlar  tanlanishi  mumkin.  Har  bir  yo‘nalish  aniq  holatda  o ‘z 
afzalliklariga  va  kamchiliklariga  ega  boiib,  goh-gohda  ular  bir-birini  qoplashlari 
ham  mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar ko'pincha boshqaruvchilar va boshqariluvchilar
15

---

orasidagi  nizolar bilan  bogiiq  boiganligi  uchun,  har  bir  tomonda  paydo  bo‘lgan 
rnuammolaming yechim  imkoniyatlarini  amalda topish juda muhim.
Texnologik usul.  Boshqaruv va tashkil etish amaliyotida insonga  yoki  odamlar 
guruhiga ta'sir etishning aniq yo‘nalish va imkoniyatlarini belgilash zaruriyati paydo 
bo‘ladi.  Rejalar,  dasturlar  faqat  shunday  holatda  bajarilishi  mumkinki,  qachonki 
odamlar o ‘zini faqat bir xil tutsa, ammo boshqacha emas.  Bu holatda insonga yoki 
odamlar guruhiga  ta'sir  etish  yo‘nalishlari  -  dastuming,  masalaning  yoki  rejaning 
ijtimoiy  texnologiyasidir.
Har  bir  ijtimoiy  ta’sir  o‘tkazishning  yakuniy  maqsadi  -  ma'lum  xulq-atvorga 
asosiy  usullar  orqali  erishish:
• majbur  etish  yoki jalb  etish  shakllarida  rag‘batlantirish;
• mos  kayfiyatni  barpo  etish;
• tushunishga,  bilishga,  fikrlashga  erishish;
• qobiliyatlami  rivojlantirish  va  shakllantirish.
Bu usullardan foydalanish quyidagi aniq vositalaming qo‘llanishini rno‘ljaIlaydi:
• moddiy ta’minlash  va  moliyalashtirish;
• tashkiliy  innovatsiyalar;
•  huquqiy  shart-sharoitlami  o‘zgartirish;
• ma'muriy hokimlik va buyruqlar;
• obro‘-e'tibor,  birinchilik va  shaxsiy namuna;
•  mos  ijtimoiy  iqlim,  ijtimoiy  fikr;
• dialog va bitim;
• ta'lim;
• axborotga ega boiish;
• targ'ibot va tashviqot.
Ijtimoiy  texnologiya  tizimini  maqsad,  usul  va  ijtimoiy  ta'sir  o ‘tkazishning 
vositalari  tashkil  etadi.  Har bir holatda berilgan  tizim aniq  modellanishi  shart.
Har  qanday  ijtimoiy  texnologiya  -  bu  bevosita  inson  bilan  bo‘lgan  aloqa 
(kontakt)dir.  Ijtimoiy  ta'sir  o'tkazishni  tanlaganda,  nafaqat  pragmatik  (reaksion 
filosofik  oqimlardan  biri),  balki,  ijtimoiy  mezonlami  ham  hisobga  olish  kerak.
Faqat  nizo asosida yoki  nizo  sharoitida,  birdamlikda  yo‘l  qo‘yiladigan  ijtimoiy 
ta'sir  o‘tkazishning  turlari  mavjud.
Eng keng tarqalgan ijtimoiy ta'sir o‘tkazishning muammosi - ijtimoiy obyektning 
yakkaligiga va  murakkabligiga  yetarli  darajada baho  bermaslik  yoki ortiqcha  baho 
berishdir.  Masalan,  odamga  nisbatan juda  oddiy  chora,  usullar,  qo‘llaniladi  yoki 
juda murakkab,  ular esa oddiylarga  nisbatan shaxs uchun kamroq samarali.
Axborotga  asoslangan  har  qanday  ijtimoiy  texnologiyaning  ijtimoiy  ta'sir 
o‘tkazish tizimlari samarali hisoblanadi. Axborot imkoniyatlari juda cheksiz. Axborot 
ko‘p  hollarda  katta  moddiy,  ma'naviy xarajat va yo‘qotishlaming oldi  olinadi yoki 
ulaming  o'rriini  bosishga  qodir  bo‘ladi.  Axborot  yordamida  har  bir  odam  yoki 
jamoa  bosliqalar  faoliyatining  natijalari  to ‘g‘risida  yetarli  darajada  bilsa,  o ‘z 
imkoniyatlariga baho berib, o‘zining ishi  uchun eng samarali yo‘nalishni tanlashga
16

---

qodir  bo'ladi.
Odamlar qanchalik o‘z haqiqiy ehtiyojlarini va qobiliyatlarini ko‘ra olishsa (tashqi 
axborot  qabul  qilish,  mutaxassislar yordamida  eksperiment  o'tkazish), 
s h u n c h a lik  
ishni tashkil etish va  ma'lum  me'yorga keltirish yengilroq amalga  oshadi.
Tizim  usuii.Usul  mazmuni  ijtimoiy  turkum  va  turlami  guruhlarga  ajratishda 
ahamiyatlidir.
Iqtisodiy  hayotning  deyarli  hamma  hodisalarini  ijtimoiy  guruhlar  nuqtai 
nazaridan  ko‘rish  mumkin.  Odamlaming  ayrim  turkum  va  turlari,  yutuq  va 
muvaffaqiyatlari  ma’lum  xizmatga  ega,  qolganlari  esa  muammolar 
t u g ‘d ir a d i. 
Iqtisodiyotning ko‘p ziddiyatlari,  qiyinchiliklari qarorlami qabul qilish xatolaridan 
yoki  odamlaming  qobiliyatlari  bo‘shligidan  emas,  balki  qandaydir  guruhlarning 
qobiliyatsizligidandir.
Har  xil  ijtimoiy  guruhlarni  boshqarishda  va  ishini  tashkil  etishda, 
u la r n in g  
o‘ziga 
xos  talablarini  qondirishda  har  xil  usullar,  «muloqot  tili» 
d a s t u r la r id a n  
foydalanadi.  Masalan,  kadrlami  tayinlash  yoki  biron-bir  shaxsiy  savolni 
e c h is h  
mobaynida  murakkab  guruh,  qiziqishlari  ham  e'tiborga  olinadi.  Shu  bilan  birga, 
guruh 
qiziqishlarning muhitida o'zingizni yo'qotsangiz, keyinchalik paydo boiadigan 
nizo 
munosabatlarini tartibga to ‘la solish qiyindir.
Instituts