D arom adlarning ijtim oiy oqibatlari.
D a ro m ad lar k o 'p g in a ijtim oiy
hodisalarning om ili hisoblanadi. U larning ijtim oiy va ijtim oiy-iqtisodiy
stmkturaga, bandlik va professional o ‘sishga, hayot kechirish sifatiga, ijtimoiy
nuinosabatlarga, xulq-atvor va ongga ta ’sirini alohida ko'rsatib o'tish mumkin.
Daromadlar ko‘p hollarda guruh hajmini belgilab beradi. Moddiy-mulkiy
holat va iqtisodiy istiqbol - bu, m a’lum hollarda mehnat jamoasining professional
kategoriyaning saqlanib qolishiga, kengayishiga, rivojlanishiga olib keluvchi
omil hisoblansa, boshqa hollarda ular rivojlanishining orqada qolishiga va
kichrayishiga olib keluvchi omil hisoblanadi.
Haqiqiy mehnat sharoitlarida shu narsa m a iu m boiadiki, ish haqi kadrlar
salohiyatini, ishchilar sonini tartibga soluvchi samarali nom a’muriy choralardan
biridir.
94
Pul insonga ishlab chiqarish vositalarini sotib olish va tadbirkor ishlab
chiqaruvchi b o iish , m a’lumot olib ziyolilar va boshqaruvchilar sinfiga o ‘t¡sh
imkoniyatlarini beradi. Yetarli pul m ablagiariga ega boig an odam bir ishdan
boshqa ishga o so n lik ch a o 'tis h i m u m k in , bunday m ablag‘lar foydali
munosabatlar o ‘rnatíshda, ish bo'yicha ko‘tarilishda va hatto m a’lum mansabni
egallashda hal qiluvchi rol o ‘ynashi mumkin.
Inson hayoti sifatini ifodalovchi ko'rsatkichlarga mehnat, um r davomiyligi
va sogiiq, oilaning mustahkamligi, zararli odatlar, jinoyat, o‘z umriga suiqasd
qilish, xo‘jalikning holati, iste’mol strukíurasi, hayot rejimi, dam olish va
boshqalar kiradi. Ularga albatta har bir insonning individualligi, m a’lumot
darajasi, m ehnati turi va rejimi, yoshi ta ’sir ko‘rsatadi, lekin ertami, kechmi
moddiy ta ’minlanganlik darajasi va insonlaming daromadlari bo'yicha m a’lum
tabaqaga tegishli b o iish i hal qiluvchi omil b o iib , xizmat qiladi.
íqtisodiy nuqtai nazardan daromadlam ing hayot sifatiga ta ’sir etishini va
o‘z navbatida hayot sifatining m ehnatga ta ’sir etishini o‘rganish zarur.
H ar bir insonning psixologik tabiati bo'yicha, u daromaddagi farqlarni
oddiy statistika sifatida emas, balki muhim «insoniy» farqlar sifatida qabul
qiladi. Buning natijasida daromadlar ijtimoiy munosabatlarga nafaqat ijobiy,
balki salbiy ta ’sir ham ko'rsatishi, ya’ni ijtimoiy m unosabatlarda spetsifik
m uam m olam i vujudga keltirishi mumkin:
• m ehnat jam oalarida yoki um um an jamiyatdagi birlik buziladi;
• mulkiy munosabatlarning kesishish nuqtasida kichik yoki katta ziddiyatlar
yuzaga keladi;
• «kambag‘allarga nisbatan loqayd munosabat» va «boylarga nisbatan agressiv
munosabat» kabi salbiy ijtimoiy ruhiyat shakllanadi;
« huquqlardagi tenglikning yo'qolishi paydo bo‘ladi, tabiiyki, bu holatlarda
insonlar teng huquqli boiishga intiladilar (meditsina xizmatidan foydalanish,
yuridik yordam olish, bolalarning maktab m a’lumotiga ega bo iish huquqlari
nazarda tutiladi);
» ijtimoiy masofa ta ’siri vujudga kelishi mumkin, ya’ni insonlami bir-biriga
qarshi qo‘yish, namoyishkorona to ‘siqlarni yaratish va muloqotning mulkiy
belgilariga qarab alohida yopiq guruhlam ing paydo boiishi, kiyim-kechak,
yashash joyi va uy joyining turi, dam olishni o ‘tkazishiga qarab ustunliklarini
namoyish qilishlar yuzaga kelishi mumkin;
• boshqarishda o ‘ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi, darom adlam i qayta
taqsimlash natijasida boshqaruv va hokimiyat o ‘rtasida ortiqcha kurash yuzaga
keladi;
• darom adlar guruh va individlar ongiga katta ta ’sir ko'rsatadi. Inson
m a’naviyati o ‘zgarishiga, uning dunyoqarashi va xatti-harakatiga hech narsa
moddiy-mulkiy holat kabi kuchli ta ’sir etolmaydi. Boylik va kambag'allik turlicha
95
psixologiya va xarakterga ega, pulning borligi yoki yo‘qligi esa o ‘z navbatida
insonning shaxs sifatida shakllanishiga ta ’sir etadi.
Iqtisodiyotda bir-biriga b o g iiq bo‘lgan munosabatlar borki, ulam i tartibga
solmasdan mamlakatning farovonligini oshirish mumkin emas. Shular qatorida:
• aholi daromadlarining pasayishi;
• ishsizlikning paydo boiishi;
« inflatsiya va hokazo.
Aholi daromadlari
- bu aholi yoki uning oila a’zolari tom onidan m a iu m
davr ichida olingan yoki ishlab chiqarügan pul va natural m ablagiar yig’indisidir.
Inson hayotida talab-ehtiyojlar darajasi va tarkibi darom adlam ing bevosita
miqdoriga bog’liqdir.
D arom adlar darajasini tahlil etish, o ic h a s h va taxm in qilish uchun
daromadlaming har-xil turlari va ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ana shuning
uchun ham ulardan eng ko‘p tarqalgan turlarini ko‘rib chiqishimiz zarur.
Daromadlaming pul va natural shakllari.
A holining
pul daromadlari
mehnatkashlar uchun ish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari tushumi;
pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividendlar, renta
ko'rinishidagi daromadlar; aksiyalar, qim m atli qog’ozlar, ko‘chm as mulk,
chorva, tom arqa xo‘jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlami
sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko‘rsatish uchun haqlar
va hokazolardan tashkil topadi. Aholi daromadlarini oshirishda 0 ‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining «2005 yil 1 oktyabrdan boshlab ish haqi, pensiya,
stipendiyavaijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to ‘g’risida»gi Farmoni muhim
ahamiyat kasb etadi. Ushbu Farmonga ko‘ra, eng kam ish haqi amaldagi 7835
so‘mdan 9400 so'm ga oshdi, byudjet tashkilotlari, muassasalari xodimlarining
ish haqi, barcha turdagi pensiyalaming miqdori, oliy o ‘quv yurtlari talabalari,
o'rtamaxsus vakasb-hunar o ‘quv yurtlari o ‘quvchilarining stipendiyalari va
ijtimoiy nafaqalar o ‘rta hisobda 1,2 baravar oshirildi.
Aholining
natural daromadlari
— qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining barcha
tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik mahsulotlari, bog’-
q o 'r g ’on, sab zav o t-p o liz ekinlari uchastk asi, shaxsiy to m o rq a , ta b ia t
in’om laridan shaxsiy, oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar
kabilardan iborat.
Pul va natural daromadlaming nisbati tez-tez o ‘zgarib turadi, am m o pul
shakli ko‘proq tarqalgan. Odatda, aholining kambag’al qatlamlarida natural
daromadlar hissasi yuqori boiadi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural
darom adlar salmog’i oshib ketadi, jam oa xo‘jaliklari dehqonlarida natural
darom adlar hissasi sanoat ishchilari natural daromadlari hissasiga nisbatan
doimo yuqori b o iad i, buni byudjet tadqiqotlari ham tasdiqlaydi.
Darom adlam ing bir qismi moddiy farovonlikni ta ’minlashga, boshqa qismi
96
x iz m a tla rd a n fo y d a la n ish u c h u n sa rfla n a d i. E h tiy o jla r ta rk ib ig a pul
daromadlarining oshishigina emas, balki aholi tarkibining o'zgarishi, uning
ilmiy-madaniy saviyasi o ‘sishi ham ta ’sir etadi.
Darom adlar nom inal, ixtiyoriy va real daromadlarga ajratiladi. Nom inal
daromadlar soliq, narxlami hisobga olmagan holdagi pul daromadlari miqdorini
tavsiflaydi. Ixtiyordagi darom adlar - bu soliq va boshqa majburiy to io v la r
hisobdan chiqarilgandan keyin qolgan nom inal daromadlardir. Dem ák, ular
ah o lin in g ja m g ’arish va e h tiy o jla rn i q o n d irish u c h u n fo y d alan ad ig an
mablag’larini o ‘z ichiga oladi. Real ixtiyordagi darom adlar tariflar, baholar
indeksini hisobga oigan holda hisoblanadi va nominal daromadlarning real xarid
qobiliyatini ko‘rsatadi. Real ixtiyordagi darom adlar quyidagicha hisoblanadi:
R ID = (N D -S T ) x Jpxk
Do'stlaringiz bilan baham: |