S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

6.1-chizma.  Mehnatning asosiy  ijtimoiy funksiyalarda  namoyon  bo'lishi
88

---

boiish  asosida  yuqori  ko'rsatkichlarga  ega  boiish,  qaysidir  bilimlami,  g‘oyalami 
egallash  uchun  ish  usulida  individuallikni  namoyon  qilish,  ya’ni  o ‘zining 
qobiliyatlarini  ko'rsatish vä  hokazo);
• faollika boigan ehtiyoj tufayli mehnat faoliyatini o'zining maqsadiga aylantirib 
qo'yish,  faollik  asosida  sogiiqni  mustahkamlash,  saqlab  qolish,  o‘zini  yaxshi  his 
qilish,  ish  vaqtini  qandaydir  o'tkazish  zarurati,  ish  vaqtida  nima  bilandir 
shugiillanishi  ehtiyoji;
• o'zini qayta ishlab chiqarish va avlodni davom etdirishga boigan ehtiyoj (mehnat 
faoliyati  davomida  eng  muhim  maqsadlami  ko'zda  tutish,  ya’ni  oila  a’zolari  va 
yaqinlarining shodligi, yutuqlari, ulaming jamiyat hayotidagi maqomlarining oshishi 
va hokazo);
•  dam  olishga  va  bo‘sh  vaqtga  boigan  ehtiyoj  (ozroq  ishlab  ko'proq  maosh 
olishga  va bo'sh  vaqtning  ko‘p  boiishiga,  dam  olishiga  intilish.  Ishga  ma’lum  bir 
qadriyat  deb  qarash,  uni  hayotining  mazmuniga  aylantirmaslik);
•  o‘z-o‘zini  saqlashga  boigan  ehtiyoj  (eng  yaxshi  shart-sharotlar  bor  joyda 
ozroq  ishlash,  ish  haqi  oz  boisa  ham  mayli,  sogiiqni  saqlash,  va  hokazo);
• barqarorlikka  boigan  ehtiyoj  (ishni  mavjud  yashash  tarzi  uchun  o'ziga  xos 
usul  deb  qabul  qilish,  ozchilikning  foydasi  uchun  boiadigan  yutuqlardan  voz 
kechish, mehnat faoliyatining shakl va tamoyillari, maqsadga intilish, kelajak haqida 
g‘amho‘rlik  qilish,  qayg'urish,  ishga  borib  kelish  har  kuni  odatiy  hol).
Yuqorida  biz  sanab  o‘tgan  ijtimoiy-axloqiy  ehtiyojlar,  mehnat  asoslari,  dalil, 
sabablari sifatida boshqa moddiy rejalaming o‘mini bosa olmaydi. Shunga qaramasdan, 
u lar  ju d a  m uhim   hisoblanadi.  M asalan,  m utaxassislar  tad qiqo tlarin ing  
so'rovnomalaridan biriga quyidagi savolni kiritganlar. «Agar sizda boshqa bir daromad 
manbai  bo ig an d a,  siz  m ehnat  qilmay 
q o 'y a r  
edingizmi?»  So'raganlarning 
ozchiligigina  tasdiqlovchi  javob  berishgan  (aytish  mumkinki,  bu  fakt  moddiy 
maqsadlar  qadrlanadigan jamiyatga  tegishli).
Mehnat  faoliyatining bir subyektida,  bir vaqtning  o‘zida,  bir joyda  ijtimoiy va 
ahloqiy  asoslaming  yig'indisi  boiish  mumkin  emas  (ya’ni,  ulaming  hammasi 
birga  to ‘plangan  boiishi  mumkin  emas).  Konkret  (aniq)  individual  omillar 
quyidagilardir:  jinsi,  yoshi,  ish  staji,  lavozim  statusi,  oilaviy  ahvoli,  oilasining 
katta-kichikligi, maium oti, yashash shart-sharoitlarining darajasi, hayotiy tajribasi, 
xarakteri  (tabiati),  tarbiyasining  o ‘ziga  xos  tomonlari,  jamoasining  o‘ziga  xos 
tomonlari,  jamoadagi  muhit,  sogiigining  ahvoli  va  hokazolar.
Mehnatni  ijtimoiy ahloqiy asoslanishining ba’zi bir individual  omillarini ko'rib 
chiqamiz:
1.  Qiyin  mehnat shart-sharoitlarida  ijodiy ishlashning turli shakllari juda  ko‘p, 
yakuniy  natijaga ko‘ra xodimning  ijodi,  hayol,  orzulari  darajasini  belgilaydi
2.  Insonda  faollikka  nisbatan  ehtiyojning  kuchaymasligi,  ko‘p jihatdan  uning 
sogiigiga  bogiiqdir,  chunki  faollik  unga  qoniqish  olib  keladi,  mustaqil  ravishda 
mehnatni asoslashga hissa qo‘shadi.
3.  Lavozim  maqomining  oshishi  —  boshqarish,  qarorlar  chiqarish  bo'yicha
89

---

mas’uliyat,  huquqlarining  oshishi,  shuningdek  mehnatga  munosabatda  mas’uliyat 
omili,  uning  ahamiyati  oshib  boradi.
4.  Ma’lumot  (savod)  ning past darajasi  insonning ijodiy fikrlashiga,  ijtimoiy va 
ahloqiy  qadriyatlami  tushunishiga  y o i  qo‘ymaydi.
5.  0 ‘z  xarakteri,  tabiatidan  kelib  chiqib,  inson  individual  yoki  birgalikda 
bajariladigan  mehnatga  intiladi.
6. Tarbiyajarayonida insonda qaysidir qadriyatlarga yo'nalish paydo boiadi (pul, 
hamkorlik,  vijdoniylik),  bu  esa  uning  mehnat  va  iqtisodiy  xulq-atvoriga  ta ’sir 
ko‘rsatadi,  uning  mehnati  sabablari,  asoslarini  belgilaydi.
7.  Yashash  shart-sharoitlarining  yuqori  darajasi  —  bu  qaysidir  asosiy  moddiy 
muammolaming  hal  qilinganligi  darajasi,  buning  natijasida  moddiy  boim agan 
mehnat  asoslarini  izlash  imkoni  paydo  boiadi.
8.  Mehnatning yaxshi tashkil  qilinganligi  — bu  mehnatni  asoslash sifatida o‘z- 
o'zini hurmat qilishning eng muhim omili (Mehnatning yomon tashkil qilinganligi 
esa  insonlarning qadrini tushirib yuboradi).
9. Yoshidan qat’iy nazar,  inson uchun bo'sh vaqtining boiishi juda muhimdir.
Mehnatga  nisbatan  strategik  ijtimoiy,  ahloqiy  asoslar sifatida birdamlik va  o ‘z
o‘mini  topishni  ko‘rib  chiqish  mumkin.
Birdamlikni asos sifatida tahlil qilar ekanmiz jamoa muammosiga e’tibor qaratish 
kerak. 
Birdamlik uchun negiz sifatida obyektiv, subyektiv asoslar mavjud boiganda 
uni  asoslash  mumkin.  Mehnat  faoliyatida  birdamlik  va  o‘z  o'm ini  topish,  uni 
mustahkamlash  asoslarini  qaror  toptirish  ijtimoiy  identifikatsiyaning  har  uchala 
darajasida 
ham  boiish  mumkin:  tashkilot-kasb-millat.  Shuning  uchun  mehnatni 
asoslashni 
shu  jamoadagi  o‘zaro  munosabatlarsiz  tasavvur  qilish  mumkin  emas, 
kasb 
assotsiatsiyalarining  ahvoli,  kasblami  targibot  qilish,  jamiyatdagi  etnomilliy 
munosabatlar ham bunda katta  rol o'ynaydi.
Qisqacha  xulosalar
Mavzuda  m ehnatni  asoslash,  m ehnatdan  qoniqish,  insonlarning  unga 
munosabatini  o'rganishda  ko'plab  sotsiolog  olimlar  fikrlari,  amaliyo  tajribalari 
keltirib o‘tilgan.  Insonlar o'zlarining iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlarini mehnat orqali 
qondiradilar.  Shu sababli barcha  insonlar o‘z  ish o'rinlaridan  qoniqishlari turlicha 
boiadi.  Ba’zi  insonlarni  ish  joylaridagi  holat  qoniqtirsa,  ish  haqi  qondirmasligi 
mumkin va aksincha.
H azorat  va  muhokama  uchun  savollar
1.  Mehnatni asoslash va mehnatdan qoniqish o'rtasida qat’iy bir-biriga bogiiqlik 
va bir-biriga tobelik nimalarda ko'rinadi?
2.  Mehnatni  asoslash  borasidagi  qarama-qarshiliklaming  mazmuni  deganda 
nimalarni 
tushunasiz?
3.  Mehnatni  asoslashning  qanday  turlari  mavjud?
4.  Mehnatni  asoslashga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  bogiiq  bo‘lgan  omillar  nimalardan
90

---

iborat?
5.  Mehnatni  ijtimoiy  ahloqiy  asoslanishining  individual  omillariga  nimalar 
ta’sir  ko'rsatadi?
6.  Mehnat  dinamikasini  asoslashning  mexanizmlariga  ta’rif bering.
7.  Mehnatni  asoslashda jamoaning  rolini  ta’riflab bering.
8.  Guruhlar  va  individlar  mehnatini  asoslashning  real  mexanizmlarini  sanab 
bering.
9.  Jismoniy  va  ma’naviy  ehtiyojlar  orasidagi  kurash  nimalardan  iborat?
Ш. Ehtiyojlami  qondirishning  umumiy  mantigini  tushuntirib  bering.
Tavsiya  etilgan  adabiyotlar  ro ‘yxati
1.  Худойбердиев  3.  Дунё  мамлакатларида  демографик  жараёнлар.  / /  
Узбекистан  ик,тисодиёти.  №2,  2005.
2.  Плакся  В.И.  Безработица.  -М .:  РАГС,  2004
3.  Васильев В.Ю. Рынок труда в условиях «шведской модели»: проблемы 
и  решения.  Учебное  пособие.  -М .:  МГИМО  (У)  МИД  России,  2004.
4.  А лле  М.  Г л о б а л и за ц и я:  р азр е ш ен и е  услови й   зан я т о с т и   и 
экономического  роста.  —М.:  ТИЕС,  2003.
5.  Продолжительность занятости  и трудовая  мобильность.  —М.:  ТИЕС,
2003.
6.  Рязанцев Д. Зарплата и кадры. Секреты работы. -СПб.:  БХВ-Петербург,
2004.
7.  Тарасевич A.C.'.,  Гребенников  П.И.  Макроэкономика.  Учебник.  —М.: 
Юрайт,  Издат,  2004.
Internet  saytlari