S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

ional usul. 
Sotsiologik institut — odamlar hayotini tartibga 
s o la d ig a n
faoliyat 
v a
munosabatlaming mustahkam shaklidir.
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonda 
u
yoki bu institutlar qanday ishlashi ko‘p 
h o l a t l a r d a
odamlaming o'ziga bog‘liq. Shu bilan birga institut odamlami boshqaradi va 
u l a r m
o‘ziga bo‘ysundiradi, ya'ni odamlami subyektiv 
r a v is h d a
anchagina 
ja v o b g a r li k d a n
ozod etadi.
Hammaning qiziqishlariga xizmat qiladigan, absolut ijtimoiy-iqtisodiy 
in stitut 
yo‘q. Shuning uchun, institutlami tashkil etishda, ulaming ishlash va aniq ijtimoiy 
nazorat mexanizmlarini ham ko‘zda tutish lozim.
ijtimoiy-iqtisodiy institutlarning:
« mehnatni takomillashtiradigan, mehnat unumdorligini va 
s h a r t - s h a r o i t l a r i m
yaxshilaydigan;
• 
daromadga kafillik beradigan, mulkiy huquqlami himoya qiladigan asosiy 
turlarini ajratish zarur. 
_ .
Xodimlar va mehnat jamoalari o‘z qiziqishlarini doimo anglab ololmaganhgi 
sababli, ko‘p institutlar ma’muriy yo‘l biian tashkil topadi va bekor 
q ilin ad i.
Genetik 
usul. 
H a r
qanday ijtimoiy obyektni uning rivojida ko'rib chiqish 
s h a r t .
Hayot faoliyati davrida odamning o‘zi ham, jamoa ham o‘zgarish 
x u s u s iy a t la r i g a
e g a .
Masalan, kecha tushunish holatiga ega bolmagan siyosat, bugungi kunda muloqai 
imkoniyatiga ega yoki aksi. Jam oa m ehnat faoliyatini, o‘z ishini, m e h n a t 
murakkabligini chuqurroq o‘rganadi, kamchilik va afzallik tomonlarini bilib oladi, 
bu esa mehnat va ish haqini tashkil etishga, xodimlarning xulq-atvoriga ta sir 
etmasdan qolmaydi.
17

---

Jamoadagi ijtimoiy iqlimning o‘zgarishi iqtisodiy va tashkiliy innovatsiyalaming 
imkon yoki imkonsizligining indikatori bo'ladi. 0 ‘z navbatida iqtisodiy-tashkiliy 
innovatsiyalar tashkilot ijtimoiy holatini monitoringiga asos boiadi.
Jamoaning o ‘zgarishi, psixologiyasining o'zgarishi ko‘p hollarda yaqqol 
namoyon boMishi mumkin. Boshqaruvchining va tashkilotchining asosiy vazifasi 
bunday hodisaning iqtisodiy-tashkiliy, psixologik omilini to‘g‘ri aniqlash, jamoadagi 
yaxshi tomonlami quwatlash, yomon tomonlarning oldini olish, ya’ni qandaydir 
«tendensiyalarda qatnashish».
Baholanish usuli. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha doiralarida va darajalarida 
insonning sifatlarini baholash tabiiy va keng tarqalgandir.
Birinchi navbatda birlamchi va ikkilamchi funksional sifatlar baholanadi. 
Funksional sifatlar deganda, xodimning yoki jamoaning berilgan kun tartibida 
«ishlash», ma'lum darajadagi mahsulotni ishlab chiqarishga, mehnat intizomiga 
amal qilishi tushuniladi.
Ijtimoiy baho obyekti bo‘lib, nafaqat qobiliyat, balki ehtiyoj ham xizmat qilishi 
mumkin. Tashkilotchi va boshqaruvchi har xil holatlarda ehtiyoj, ya'ni qat'iylik, 
me'yor, ongliliklarga rioya qiladi. Bular odamlarning haqlik da'vosini va darajasini, 
istiqboldagi talablarining doirasida o'zaro bitimga kelishish qobiliyatini belgilaydi.
Yuqoridagi talablar mehnat munosabatlarini tartibga solishda juda muhim.
Boshqaruv va ishni tashkil etish jarayoniga yordam beradigan yoki 
qiyinlashtiradigan odamlarning sifatlari baholanishi lozim. Bu yerda boshqaruvning 
ijtimoiy sharoitlar, qaramlik, tirishqoqlik, holatni tushunish, ta'sir o'tkazishlarga 
va boshqa har xil usullarning kerakligiga alohida e'tibor qaratiladi.
Odamlarning ijtimoiy reprezentativligini baholash ham muhim ahamiyatga ega, 
Xodimlaming bittasi o‘z hamkasblarining hukmronlik mentalitetini bildirib, har 
doim umumiy fikmi aytib, o‘z mehnat guruhining o‘rtacha qobiliyati darajasida 
ishlaydi. Xodimlardan boshqasi esa undan ham ajoyib, o‘ziga xos, mustaqil qarorlarga 
egiluvchan bo‘ladi. Shuni aytish lozimki, birinchi xodim ikkinchisiga nisbatan 
ko'proq o ‘z m ehnat jamoasi vakilidir. Bu xususiyatni ularning harakatlarini 
izohlaganda hisobga olish kerak.
Mehnat jamoasida ijtimoiy baholanish har xil funksiyalar bajaradi:
® xulq-atvomi do‘stona yo‘naltirmoq va tuzatmoq;
• ogohlantirish yoki o‘ziga xos ma’naviy jazo, ya'ni sanksiya berish.
Bu ijtimoiy baholanishda ma'muriyat va xodimlar orasidagi o‘zaro munosabat 
yaxshilanadi, ish tartibga solinadi va unga bo'lgan ishonch muhiti o ‘matiladi.
Odam sifatlarining baholanishi «tushunadigan» xarakterga ega bo‘lishi lozim, 
chunki nafaqat alohida bitta odamni tushunish, baholash, balki butun jamoani 
ham baholash mumkin.
Amaliy ijtimoiy tahlil yetarli darajada sodda va hammaga ma'lum, lekin ulardan 
maqsadga muvofiq, foydalanishda umumiy sotsiologik madaniyat belgilanadi.
Amaliy sotsiologik tahlil har xil qoilanjsh jihatlariga ega. Bir xil holatlarda ir 
katta korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini ishlab chiqarish uchun, boshqa hollarda
18

---

esa mutaxassisning munosabatlarini, martabasini, ¡shining shaxsiy ijtimoiy-psixologik 
dasturini belgilash uchun qo‘llanadi.
Tahlilda yetarli ijtimoiy ma'lumotlar ishlatilmasa, eng yaxshi usullar ham 
samarasiz boiadi. Har bir korxonani tashkil qilishda va boshqaravida sotsiologik 
tadqiqotlarni o'tkazish korxona amaliyotining ajralmas elementi boiislii shart.