S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

1.3. Iqtisodiy sotsiologiya 
fanining 
rivojlanishi
Har bir fan o ‘z tarixiga ega. Iqtisodiy-sotsiologik bilimlarning birinchi 
elementlari o‘tgan asrlarda paydo bo‘lgan. Lekin nazariya xarakteriga ega sotsiologik 
bilimlar 
XVIIT 
asrda amalga osha boshlagan. 0 ‘sha vaqtning faylasuflari Shari Lui 
Monteske, Klod Gelvetsiy, iqtisodchilar va faylasuflar Adam Smit, Tomas Robert 
Maltus, Jan Shari de Sismondi, Sen-Sim on, Shari Furelarning g‘oyalari 
muhimroq edi. Ishlab chiqarish boshqaruvchilari, amaliyotchilarining iqtisodiy- 
sotsiologik bilimlarga murojaati o'shanda paydo bo‘lgan. Bunga yaqqol misol - 
Robert Ouen ta'limotidir.
XVIII asrda «falsafiy-iqtisodiy» davr tugallanib, iqtisodiy sotsiologiya fanining 
rivojida «sotsiologik» davr boshlanadi.
Fransuz faylasufi va sotsiologi Ogyust 
Kant (1798-1857) 
ni ko'pchilik 
tadqiqotchilar sotsiologiya fanining rasmiy asoschisi deb hisoblaydi, chunki 
«sotsiologiya» terminini u birinchilardan bo‘lib kiritib, sotsiologiyaning fan sifatidagi 
tizimi va konsepsiyasini tuzgan olim boiadi.
A.Sen-Simon O.Kantning o ‘quvchisi b o iib , uning industrial jam iyat va 
sanoatning odamga ta’siri g‘oyasini nazariy jihatdan rivojlantirgan. Uning nazariyasi 
bo'yicha, ishlab chiqaruvchining, sanoatning rivoji nafaqat insonning yashashini 
yengillashtiradi, balki shaxsni buzib ko‘rsatadi va ijtimoiy tartibni barbod qiladi.
O.Kant birinchi b oiib siyosiy iqtisod nazariyalarining cheklanganligini ta'kidlab 
o‘tgan. Bu nazariyalarda asosan inson omili c'tiborga olinmas edi va iqtisodiy hodisalar 
ijtimoiy muhitdan ajralgan holda berilardi. Bu nazariyalami abstrakt, metafizik deb 
belgilab, u sotsiologlar va iqtisodchilar orasidagi nizoga chek qo‘ygan. U 
taraqqiyotning sotsiologik va iqtisodiy mezonlarini tenglashtirgan. Olimning avlodlar 
iqtisodiy munosabatlari haqidagi g'oyasi qiziqarli. Har bir yangi avlod iste'moliga 
qaraganda, ko‘proq ishlab chiqarishi kerak, kelajak avlodga ko‘proq narsa qoldirish 
va h,k.
O.Kant mulkning umumiylashtirilishini kam ehtimolli deb hisoblagan, chunki 
jamiyatning hamma darajalarida hukmronlikka qarshi kurash boiadi. Mulkning 
um um iylashtirilishi esa bu faktni o'zgartirm aydi. Lekin mulk egalari va 
boshqaruvchilar o‘z hukmronligini to‘g‘ri va barchaning manfaati uchun ishlatishi 
lozim. Ijtimoiy-iqtisodiy farqlar muqarrar, lekin ular ijtimoiy, ma'naviy axloqqa 
nisbatan m uhimroq b o iish i mumkin emas, ya'ni jam iyat ijtimoiy-iqtisodiy 
tengsizlikka katta ahamiyat berishi ham kerak emas.
O.Kant fikri bo‘yicha industrial jamiyatning muhim yutuqlaridan bin shundaki, 
odamlaming jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy o‘mi tugilishi bo‘yicha emas, balki mehnati
19

---

va qobiliyati bo‘yicha belgilanadi. O.Kant idealist deb hisoblanadi, chunki hamma 
muamrnolarning echimini industrial jamiyatning ilmiy tashkil etilisbida deb bilar 
edi.
Lainfeer