S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

5.2.Ijtimoiy-mehnat safarbarligi migratsiyasi (ko‘chirish)
Jahon iqtisodiyotining XXI asrdagi integratsiyalashuvi va liberallashuvi jarayonida 
ijtimoiy mehnat migratsiyasining ahamiyati muntazam oshib bormoqda. Shunday 
ekan ijtimoiy mehnat migratsiyasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va mohiyatini 
ochib berish uning qanchalik muhim ahamiyat kasb etishini ko'rsatadi.
Demak, bu masala ijtimoiy tomondan ko‘radigan boisak, ishchilaming, ya’ni 
mehnat resurslarining bir xududdan boshqa bir xududga ko'chib yurishi boisa, 
iqtisodiy tomondan yondoshadigan boisak, ijtimoiy mazmuni bilan bogiangan 
holda iqtisodiyotning xududlararo tarmoqlarida band aholining ko‘chishi deb 
tushiniJadi. Hoziigi kunga kelib, ijtimoiy mehnat migratsiyasiga mehnat sotsiologiyasi 
hamda demografiyasiga tayangan holda ta ’rif ishlab chiqilgan. Sunday ta’rif Xalqaro 
Mehnat Tashkiloti va Xalqaro Migratsiya bo'yicha Tashkilot tomonidan yaratilgan.
72

---

Unga ko‘ra, «mehnat-migrantlari - bular, insonlaming biror bir xududdan u o‘zi 
istiqomat qiladigan mamlakat miqyosida yoki ruxsat etiladigan mamlakatgami 
ko'chib iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanadigan qismi».
Migratsiya 
— bu insonlarni hududiy jihatdan safarbar etishdir, yashash joyining 
o'zgarishi ham shunga kiradi.
M igratsiy an in g b arch a vaziy atlari k asb -m e h n at va m u lk -d aro m ad
munosabatlaridagi sabablar, natijalarga ega bo'ladi, bu esa iqtisodiy sotsioiogiyaning 
eng muhim muammolaridan hisoblanadi.
Endi esa bu ta’rifni umumlashtirsakda quyidagicha ta’rif keltirsak:
«Ijtimoiy mehnat migratsiyasi — bu, insonlarning bir ijtimoiy-professional 
guruhdan boshqa guruhga yoki bandlik doirasiga (makon jihatdan), mehnat 
faoliyatining boshqa turlariga va albatta xududlararo ish joylarga o‘tib ketishi». Ijtimoiy 
mehnat migratsiyasi deganda odatda mehnatga qobiliyatli aholining ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va joylashtirishdagi o'zgarishlar bilan bog’liq makoniy ko‘chib yurishi 
tushiniladi. «Aholi mazkur qismining ko'chib yurishini talqin qilishda ikkita 
yondoshuvdan foydalaniladi. Birinchi yondoshuv ancha keng va umumiy bo‘lib, 
unda migratsiya aslida ishchi kuchining makonda xarakat qilishiga mos keladi, ikkinchi 
yondoshuv ancha tor va maxsus boiib, bunda migratsiya makonda xarakat qilishning 
muayyan turlari bilan cheklanadi. Ikkinchi yondoshuv migratio (lotincha «Ko'chib 
yurish», «Joyini o‘zgartirish») so‘zining darstlabki ma’nosiga mos keladi»1.
Migratsiya ko‘p sabablaiga ko‘ra kelib chiqadi. Ulardan ko‘p uchraydiganlan 
quyidagilar:
• ishlab chiqarishni regional joylashtirishdagi keskin o‘zgarishlar (masalan, bu 
joylashtirishda ishlab chiqarishning bir turigina hukmronlik qiladi, bunday 
qisqartirishlar, burilishlar o'sha joyda yashayotganlar uchun juda katta ish 
muammosini keltirib chiqaradi);
• o‘z kasb yo'nalishini amalga oshirish bo'yicha imkoniyatlami yaratish, boshqa 
yashash joyida oylik ish haqining eng yaxshi shart-sharoitlariga ega boigan ishga 
joylashish, (albatta istalgan vazifa, lavozim, yoki mutaxassislik boigan ish joyiga 
ega boiish);
• hayot tarzining eng yaxshi shart-sharoitlariga, sifatiga erishish uchun intilish;
• inson sogiigi va iqlimga xos yashash va ishlash shart-sharoitlaming zarurligi;
• oila-nikoh holatlari, qaríndoshlarga qo‘shilish; m aium bir madaniyatga, 
bilimga va yashash tarzini o‘zgartirishga ehtiyoj;
• turar joy shart-sharoitlarini yaxshilash imkoni va zarurligi;
• ijtimoiy va etnik ziddiyatlar;
• mehnat ziddiyatlari va oiladagi ziddiyatlar;
® tasodifiy holatlar, vaziyatlar va boshqalar.
Ba’zi bir sabablar ommaviy, boshqalari esa individual xarakterda boiadi.
Bundan tashqari, o‘ziga xos obyektiv va subyektiv sabablar boiadi. 0 ‘zaro 
joylashishiga qarab migratsiya sabablari bir xil boimaydi (qishloq - kichik shahar,
1 Абдурах,монов K..X. Мехмат ик^исодиёти. —Т.: Мех,нат. 2004.
73

---

qishloq - katta shahar, kichik shahar - kichik shahar, kaíta shahar — katta shahar, 
qishloq — qishloq va hokazo).
So‘nggi paytlarda respublikada demografik o‘sishning nisbatan tezlashishi kuzatildi. 
2004 yilning 9 oyi mobaynida 398,5 ming bolalar tug'ildi, bu esa 2003 yilning shu 
davriga nisbatan 5,6 mingga ko'pdir. Tug'ilganlar sonining ko‘payishi asosan shahar 
joylariga - 3,3 ming kishiga, qishloq joylarida — 2,2 ming kishiga to‘g‘ri keldi. Ushbu 
davrda 96,3 ming kishi vafot etdi (o‘tgan yili shu davrda 105,1 ming kishi) o iish
darajasi shahar joylarida ham (4,1 ming kishi), qishloq joylarida ham (4,7 ming 
kishi) pasaydi. Ñatijada aholining tabiiy o‘sishi 187,2 ming kishini tashkil etdi, bu 
oigan yilning mos davrdagidan 14,4 ming kishiga ko‘p. Tashqi migratsiyaning 
salbiy qoldigi saqlanib qoldi, animo oigan yili shu davrda migratsiya darajasidan 
1,7 ming kishiga, asosan, shaharlar hisobiga (3,9 ming kishiga) kamaydi. Qishloq 
joylarida aksincha.
“Aholi soninining o‘sishi 2003 yildagi 213,1 ming kishidan 224,1 kishiga oshdi. 
2004 yil 1 oktyabrdagi 63,6% o‘rniga 63,7 % to‘g‘ri keladi. Urauman, respublikada 
demograik holat barqaror hisoblanadi”1.
Endi esa iqtisodiy ko‘rsatkichlar haqida aniq raqamlarda keltirilgan tahlillarga 
to'xtalsak.
Mehnat resurslari yoki mehnatga layoqatlilaming migratsiyasi holatini ko‘rib 
o'tsak (