S avezbayev

Hisobotlar generatoridan foydalanib yaratiladigan ixtiyoriy shakldagi 
hujjatlar. 
Ularni ishlash zarurati, ananaviy hisobotlar shakllari zamonaviy 
talablarga javob bermay qolgan hollarda, tug’iladi. Shu maqsadda YEТLAТ 
modullari tarkibiga hisobotlar generatori kiritiladi va u foydalanuvchiga chiquvchi 
hujjatlar jadvallarini shaklan o’zgartirish yoki mustaqil ishlash imkonini beradi. 
 
5. Ma’lumotlarni himoya qilish 
 
 
 
YEТLAТdan foydalanishda ma’lumotlarni himoya qilish katta ahamiyatga
ega. Тizim ruxsatsiz kirishdan, tasodifiy ahamiyatli ma’lumotlarni o’chirish va 
tahrirlashdan, elektr energiyasi va dasturiy ta’minotdagi uzilishlardan himoyalan-
gan bo’lishi kerak. Dasturlar to’plamlaridan foydalanishda mualliflash va 
autentifikatsiya tamoyillari, intellektual mulk huquqi saqlanishi katta ahamiyatga 
ega. Bunda 
mualliflash
tamoyili deganda foydalanuvchilar uchun ruxsat etiladigan 
harakatlarni belgilash tushiniladi. 
Autentifikatsiya 
esa – foydalanuvchi, (ular guruhi 
va kompyuterlar) ismlarining to’g’riligini tekshirishdir (asosan parol himoyasi 
yordamida). Qonun huquq egasining ruxsatisiz dasturiy ta’minotdan foydalanishni, 
nusxa ko’chirishni va tarqatishni taqiqlaydi. 

---

64 
YEТLAТni ishlashda loyihalashning qabul qilingan ko’rsatkichlarini (aniq-
lik, o’lcham birliklari, har xil koordinata tizimlariga o’tish o’lchamlari, senzura va 
sh.o’.) aniq belgilaydigan ko’rsatmalar ishlanishi kerak. Foydalanuvchilarni ro’y-
xatga olish, parollar, kirish darajalarini cheklash, vakolatlar belgilash va sh.o’. 
tartibini ham o’ylash kerak. 
Nazorat savollari va vazifalar. 
 
1.
YEТLAТga qo’yiladigan asosiy talablarni sanab bering. 
2.
YEТLAТga kiritilgan modullar qanday masalalarni yechishni ta’minlashi 
kerak? 
3.
Yer tuzish ishlarining umumiy texnologik chizmasini yoritib bering. 
4.
Ma’lumotlarning grafikaviy, o’lchamli va semantik bazalari bilan toza 
ishlashni qanday funktsiyalar ta’minlashi kerak? 
5.
Plan-xarita materiallariga ishlov berishning asosiy texnologiyalarini aytib 
bering. 
6.
Foydalanuvchining loyihani yaratish jarayonida avtomatlashtirilgan tizim 
qanday vazifalarni bajarishi kerak? 
7.
Grafikaviy tahrirchining vazifalari nimalardan iborat? 
8.
Boshlang’ich grafikaviy materialni sonli shaklga aylantirishning usullarini 
ayting. 
9.
Digitayzerdan foydalanishda sonli shaklga aylantirishning qanday o’ziga xos
hususiyatlari bor? 
10.
YEТLAТda berilgan ma’lumotlarning qanday modellaridan foydalaniladi? 
11.
Grafikaviy avtomatlashtirilgan loyihalash jarayoni qanday bosqichlardan 
tashkil topgan? 
12.
Хarita ichida har qanday qatlam uchun obyektlar maydonlarini hisoblashni 
YEТLAТning qanday harakatlari ta’minlashi kerak? 
13.
Yotqizish (joylashtirish) tamoyili nimadan iborat? 

---

65 
14.
Loyihalarni, chizmalarni, kartalarni tuzish va chop etishga chiqarish uchun 
YEТLAТda qanday mexanizm ko’zda tutilgan? 
15.
Ma’lumotlarni himoya qilish muammosining ahamiyatliligini tushuntirib 
bering.