S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

. 
-g’an/-gәn (-qan/-kәn)
 
affiksli sifatdosh eski o’zbek 
tilining barcha davrlari uchun xarakterli bo’lgan va faol qo’llangan. 
Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari: 
1. Atributiv pozitsiyada qo’llanib, aniqlovchini ifodalaydi. Aniqlovchi vazifasida 
kelgan 
–g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh atributiv o’ram tashkil etadi va ular gap 
transformatsiyasida bo’lishi mumkin: 
a) ega+kesimdan iborat o’ramlarda 
–g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh predikativ 
birikmani tashkil etadi: 
C H e r i k t u s h k ә n yergә keldilәr (QR)
. 
Jumlamыz 
rāzimiz bu ikki ulug’ыm ы z s ө z l ә g ә n sөzgә (NF).
b) so’z birikmasi qolipida bo’ladi:
Rast sөzlәg ә n x a t u n l a r burch 
qыlsalar,... (TF)
. 
V a f a qыlg’an k i s h i l ә r g ә vafa qыl (MN)
; 
2. 
-g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh otlashadi va ot bajaradigan sintaktik 
funksiyaslarda qo’llanadi: 
Bu yaratыlg’an sizlәrdә bolsa,... (QR)
. 
Meni 
yamanlag’an halak boldы (NF)
. 
Seni kөrgәn өzindin yat bolur (MN)
. 
Otlashgan 
-g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh otga xos grammatik belgilarga ega 
bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
a) 
-lar/-lәr
ko’plik affiksini oladi: A
nың birlә bolg’anlar... butg’a 
tabыnurlardы (TF)
. Q
amug’ tug’g’anlar өldi (QR)
. 
Yana ermәn t e g ә n l ә r zār 
bolg’ay (XSH)
. 
b) egalik affiksini oladi: 
Men tamām ālыm boldum, hech b i l m ә g ә n i m
qalmadы (NF)
. 
Bu sizniң k e l t ү r g ә n i ң i z bizgә yaramas (QR)
; 
v) kelishik affikslarini oladi: 
Ul sorg’anыңnы ketәrgil (NF)
. 
Yыqыlg’anlarg’a 
andыn dastgirlik yetkәy (Navoiy MQ)
. 
3. 
–g’an/-gәn
affiksli sifatdosh
uchun, soң (soңra),birlә
, 
kәbi, berү 
kabi 
ko’makchilar bilan qo’llanadi:
Suv tartqan u c h u n ijrasыn berәyin (QR)
. 
Bu bir 
qorg’annы alg’an bilә ne ish achыlg’ay(BN).
4. 
–g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh 
-tek 
qo’shmchasini qabul qiladi: 
Tilәb SHavur 
ayыtg’an-tek nishanыn //sorar shahzadanың turg’an makānn (XSH)
. 
Mug’anniy musiqiy 
ag’az qыldы//atasы torbasыnda yыg’lag’an-tek (SS)
. 

-mыsh/-mish
 
affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining barcha davrlarida faol 
qo’llangan bo’lib, uning grammatik ma’no va funksiyalarining taraqqiyot davrlari 
ikki bosqichga bo’linadi: birinchi bosqich XV asrdan oldingi davrlarni, ikkinchi 
bosqich XV asr va undan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi. 

1. O’zbek tilining oldingi davrlarida –
mыsh/-mish 
affiksli sifatdosh 
formasining qadimgi grammatik ma’nolari va funksiyalari saqlangan, ya’ni: 
a) predmetning harakat belgisini ko’rsatib, aniqlovchi vazifasida keladi: 
Kelmish yollarыna yandыlar (Taf.). Bu qilmыsh ish birlә biz zalimlardыn bolur-
miz (QR); 
b) egalik affikslarini qabul qiladi:
 Agar bu aymыshың sөz rast ersә,..(Taf.). 
v) kelishik affikslari bilan qo’llanib, gapning ikkinchi darajali bo’laklarini 
ifodalaydi:
 Eshitkil bu g’azalda ishlәridin// Muhammad xoja beg aymыshlarыdыn 
(MN). SHam’un bulardыn qachmыshda suvsamыsh erdi (QR). 
2. O’zbek tilining XV asr va undan keyingi taraqqiyot davrlarida 
–mыsh/-
mish 
affiksli sifatdoshning grammatik ma’nolari va funksiyalari chegaralangan 
bo’lib, uning asosan o’tgan zamon fe’li sifatida qo’llanishi davom etgan. 

---

43 
O’tgan zamon sifatdoshini yasovchi