S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

–duq/-dүk 
affiksi qadimgi 
yodgorliklar tilida 
–tuq/-tүk 
ko’rinishida ham qo’llangan. Grammatik ma’nolari va 
funksiyalarijihatidan 
–mыsh/-mish 
affiksli sifatdoshga o’xshaydi:
 Makka achыlduq 
kun boldы (Taf.). Yusufg’a yыg’laduqum kөzүmni aqardы (QR) 
H
ozirgi - kelasi zamon sifatdosh formalari. 
-
r
affiksli forma. Bu affiks
-r, -ap/-әr, -ur/-үr,-ыp/-up, -yyp/-yүp 
variantlarda qo’llangan bo’lib, bulardan qaysi birining ishlatilishi shu affiksni 
qabul qiluvchi fe’l negizining xarakteriga, uning qanday tovush bilan tugagan 
bo’lishiga bog’liq. 
Undosh bilan tugagan bir bo’g’inli fe’llarning bir gruppasiga 
-ar/-әr, 
boshqalariga 
-ur/-үr 
variantlari 
(qach+ar,ket+әr, bar+ur, bil+үr), 
undosh bilan 
tugagan ikki va undan ortiq bo’g’inli fe’llarga 
–yp/-үp 
variantlari qo’shiladi 
(qaytar+ur,eshit+үr, urush+ur, keltүr+үr,qaytarыl+ur, kөrsәtil+үr 
kabi). Ba’zi 
manbalarda undosh bilan tugagan ayrim fe’llarga 
–ыp/-up 
formasida qo’shilishi 
ham uchraydi. 
Unli bilan tugagan fe’llarga 
-r 
yoki 
-yur/-yүr 
variantlari qo’shiladi 
(bashla+r 
yoki 
bashla +yur, ishlә+r 
yoki 
ishlә+yүr). 
YOzma yodgorliklardan ma’lum bo’lishicha, turkiy tillar taraqqiyotining 
qadimgi davrlarida unli bilan tugagan fe’llarga 
-yur/-yүr
variantlari qo’shilishi
xarakterli bo’lgan. Masalan, O’rxun-Enisey va qadimgi uyg’ur tili yodgorliklarida 
bunday fe’llarga asosan 
–yyp/-yүp 
variantlari qo’shilgan, XI- XII asrlarga oid QB, 
HH va boshqa manbalarda ham ko’pincha shu variantlari qo’shilgan. Unli bilan 
tugagan fe’llarga 
-r 
yoki 
-yur/-yүr 
qo’shilishi haqida Mahmud Koshg’ariy ham 
ma’lumot bergan. Uning ko’rsatishicha, bunday fe’llarga 
-r 
o’rnida 
–yyp/-yүp 
qo’shilishi XI asrda arg’ular tili uchun xos bo’lgan. 
-r 
affiksli sifatdoshning bo’lishsiz formasi -maz/-mәz//-mas/-mәs affiksi 
yordamida hosil bo’ladi. Bu affiksning jarangli 
-maz/-mәz 
variantlari o’g’uz 
gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo’lib, qipchoq va qarluq gruppasidagi turkiy 
tillarda asosan jarangsiz 
-mas[-mәs 
variantlari qo’llanadi. O’rxun-Enisey va 
qadimgi uyg’ur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli 
maz/-mәz 
variantlari 
qo’llangan bo’lib, QBda 
-maz[-mәz 
va 
-mas/-mәs 
variantlari parallel iste’molda 
bo’lgan.
-r 
affiksli sifatdoshning qo’llanishi, ma’no va funk-siyalari: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan so’z 
-r 
affiksli sifatdosh ifodalagan ish-
harakatning sub’ekti bo’ladi: 
Bu a q a r arыg’ kim, seңә berdim,... (TF)
. 
Kөrә 
bi l m ә z k i s h i bag’rыn tiliңiz (XSH)
. 
Kөңul berm ә k ө ң u l b e r m ә s
k i s h i g ә (SS)
; 
b) 
-r 
affiksli sifatdosh anglatgan ish-harakatning sub’ekti aniqlanmishdagi 
egalik affiksi orqali ifodalanadi: 
Tug’rur a g ’ p ы g ’ ы kirdi ersә, Maryam qah 
tutdы (TF)
. 
Kөni sөzl ә y ү r kөңlүn bar ersә, ayg’ыl (QR)
. 
2. 
-r 
affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik belgilarga 
ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
a) egalik affikslari bilan qo’llanadi: 
Lek mumkin durur dava qыlurum//sa’y etib