S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
Darobqa 
homila erdi, shuning uchun mavt marazida tojni aning qornig’a qo’ydi,
 
kabi. 

---

79 
Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, bunday bog’lanishda bosh va ergash 
gaplarning o’rinlashuvi erkin bo’ladi. Qaysi gap ta’kidli ifodaga ega bo’lsa, 
so’zlovchi uchun muhim bo’lsa, o’sha denotat avval joylashadi. Misoldagi asosiy 
voqea 
(Tojni aning qornig’a qo’ydi)
so’zlovchi uchun muhim, shuning uchun uni 
birinchi planga qo’ygan. 
SHu bilan birga, sabab ergash gap bosh gapga yana quyidagi vositalar 
yordamida bog’lanishi mumkin: 
Negәkim 
bog’lovchisi yordamida: 
Bu fursatda Bajurnы shah Mir Husayng’a 
inayat qыlыb, Xaja Kalanni tilәb erdүk,negәkim Xaja Kalan musahыb erdi (BN). 
O’tgan zamon sifatdoshiga uchinchi shaxs egalik affiksining qo’shilishi, 
so’ngra 
uchun
ko’makchisini keltirish bilan: 
Qabulnың daramad vә hasыlыnы 
bilmәy mundaq taxmil bolg’anы uchun, vilayat xili xarab boldы (BN). 
Ba’zan 
sifatdosh tarkibidagi egalik affiksi tushib qolgan: 
Atasы vilayatqa kirib, nechә 
mahal sallahlыq qыlg’an uchun, Qanbar Ali sallah der erdilәr (BN). 
-b(-ib,-ыb//-ub,-үb) affiksli ravishdosh vositasida: 
Bu vaqea andыn yad 
berib, cherik eligә vahima g’alыb boldы (BN). 
SHart ergash gapli qo’shma gaplar. 
Hozirgi o’zbek tilida shart ergash 
gaplar bosh gap bilan fe’lning shart mayli shakli, o’rin-payt kelishigidagi 
sifatdosh shakli, kelasi zamon sifatdoshi hamda to’liqsiz fe’l, ravishdoshning 
bo’lishsiz shakli, o’rin-payt kelishigida sifatdosh hamda to’liqsiz fe’l shakllari 
orqali birikadi. 
Bunday qo’shma gaplar mazmunini shart munosabati tashkil etadi. Ikki yoki 
undan ortiq denotativ gap shartlanganlik munosabatiga kirishadi. SHakliy 
funksional jihatdan ergash gap bosh gapning sintaktik qurilishida shart holi 
o’rnini egallaydi: 
Dost visalыn tilәr bolsaң, ashыq bol 
(Navoiy MQ).

Ergash gapning predikati bo’lishsiz fe’l shakli bilan ifodalanishi mumkin. 

Buning natijasida shart voqea bir qadar ta’kidli ifodaga ega bo’ladi: 
Har vafag’a 
yuz jafa tartmasaң, gүnәhkәr-sen 
(Navoiy MQ).

Eski o’zbek tilida 
agar
bog’lovchisi shart ergash gapli qo’shma gaplar 
tarkibida keng qo’llangan bo’lib, u shart mazmunini kuchaytirib kelgan: 
Agar 
shabixun barsaq, qarang’u kechәdә kishi kөrmәs (BN). 
Agar 
yordamchisi XI asrlardan boshlab fors-tojik tilidan o’zlashgan bo’lib, to 
hozirgi kungacha qo’llanib kelayotgan shart bog’lovchisidir. XI-XII-XIII asr 
adabiy tilida oz miqdorda ko’zga tashlanib, XIV-XVI asrlardan boshlab keng 
qo’llangan. Bu bog’lovchi 
ar
shaklida ham qo’llangan: 
Ma’zur tut ar vaslыңa 
kechrәk yetsәm//nechara qыlay azg’ыna mani’ bardur (BN). 
Ergash gapning o’rni, chegarasi va uning formal shakllanishida o’ziga xoslik 
ham ko’zga tashlanadi. Ma’lumki, hozirgi o’zbek tilida avval shart ergash gap, 
so’ngra bosh gapning kelishi doimiy qonuniyat. Lekin eski o’zbek tilida bosh 
gapning ergash gapdan oldin kelishi holati ham kuzatiladi: 
Zeridastlarg’a naf’ 
yetkүr, agar tilәsәң ke, zabardastlardan zarar kөrmәgәy-sen
(Navoiy MQ).
 
Ushbu gapni quyidagicha transformatsiya qilish mumkin: 
Agar zabardastlardan 
zarar ko’rmaslikni tilasang, zeridastlarg’a naf’ etkur.
Endi quyidagi gaplarni tahlil qilib ko’raylik: 
Desәң ke, taamың zaye 
bolmag’ay – yedur; Tilәsaң ke, libasың eskirmәgәy – kiydүr 
(Navoiy MQ). 

---

80 
SHakliy jihatdan olib qaralganda, 
desangki, tilasangki 
so’zlari kirish so’z 
vazifasida qo’llangandek ko’rinadi. CHunki 
zoe bo’lmag’ay, eskirmagay
kelasi 
zamon fe’l shakllari kesim vazifasida kelgan. Lekin mazmunan olib qaralganda, 
desangki, tilasangki
 
leksemalari ergash gaplar predikatining bir qismi 
hisoblanadi. Qiyoslang: 
taoming zoe bo’lmag’ay – edur yoki libosing eskirmagay 
– kiydur
,
 
deb olsak, ma’no chalaligi yuzaga keladi, shartlanganlik munosabati 
to’la reallashmaydi. Bu gaplarni quyidagicha transformatsiya qilish mumkin: 
Taoming zoe bo’lmasin desang, edur yoki libosing eskirmaslikni tilasang, kiydur.
 
Fikrimizcha, bunday konstruksiyalar eski o’zbek tiliga fors-tojik tilidan 
o’zlashgan.
SHart ergash gapning kesimi buyruq maylidagi fe’l shakli bilan ifodalanadi. 
Bosh gap bilan 
–ki (-kim)
 
vositasida shakliy sintagmatik munosabatda bo’ladi: 
Mazlumg’a baxshayish kөrgүz ke, zalimdыn asayish kөrgәy-sen
(Navoiy MQ). 
Bunday shakliy vosita orqali birikish hozirgi o’zbek tilida kuzatilmaydi.

SHart ergash gap bosh gapga 

–sa erdi
 
shakliy vositasida ham birikishi 
mumkin. Bunda shart voqea taxmin, gumon ma’no ottenkalariga ega bo’ladi: 
Andaq ke, bir az nimә bevuqufraq kishi qashыda oqusa erdi, kөp yaxshыlыqqa 
өtkәrүr erdi
(Navoiy HM).
 
To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar
. 
Ma’lumki, hozirgi o’zbek tilida 
to’siqsiz ergash gaplar bosh gapga 
–sa ham, -ganda ham, -sa+da, -gani bilan, 
qaramay 
kabi shakliy vositalar yordami bilan bog’lanadi. Eski o’zbek tilida esa 
shart ergash gapning predikatlari ijro maylidagi fe’l shaklida bo’ladi. To’siqsizlik 
ma’nolarini ifodalashda ergash gap tarkibidagi 
agar, agarchi 
leksemalari katta 
rol o’ynaydi. SHu bilan birga, denotatlar tarkibidagi ayrim leksik vositalar ham 
ahamiyatli hisoblanadi. Bunday gaplarda bir paytning o’zida ikki xil munosabat, 
ya’ni, ham shart munosabati, ham to’siqsizlik munosabati mavjud bo’ladi. 
CHunki «to’siqsizlik» deganda, muayyan shartning tegishli voqeaning yuzaga 
kelishida to’siq bo’lmasligi nazarda tutiladi. Bunda shart munosabati bevosita 
emas, balki bilvosita ishtirok etadi, boshqacha qilib aytganda, shart munosabati 
gapda tagbilim sifatida mavjud bo’ladi. Agar tagbilim sifatida shart munosabati 
ishtirok etmas ekan, to’siqsizlik munosabatining yuzaga kelishi mumkin emas. 
Misol: 
Vә qamchыnы agar tazyana derlәr, buldurg’asыn vә chuburg’asыn 
turkcha ayturlar 
(Navoiy ML).
Ushbu misolda «qamchi tozyona deyilsa, buldurg’asi va chuburg’asi ham 
forscha atalishi kerak» degan shart munosabatidagi tagbilim mavjud. Ana shu 
shart me’yorining buzilishi to’siqsizlikni yuzaga keltiradi: 
Vә qamchыnы tazyana 
desәlәr ham, buldurg’asыnы va chuburg’asыnы turkcha ayturlar.
To’siqsiz ergash gaplarda bosh gap ergash gapdagi shart mazmuniga zid 
bo’lgan harakat, voqealarni ifodalaydi: 
Agarchi bir nechә vaqt bizzarurat ulum 
kasbig’a ishtig’al kөrgүzүbtүrlәr, amma hech vaqt nazm ayыnыdыn hali emәs 
ekәndүrlәr
(Navoiy XM). 
Ba’zan 
agarchi, garchi 
bog’lovchilari ishtirok etgan to’siqsiz ergash gapli 
qo’shma gaplarning keyingi komponenti- bosh gap oldida 
vәle zidlov 
bog’lovchisi kelib, u komponentlardagi zidlikning ortiq ekanligini ko’rsatadi: 

---

81 
Agarchi mundыn burun xabarnы bir pыyada keltүrүb erdi, vәle sevinchigә ek 
Vays bir ayda keldi (BN). 
Ma’lumki, 
agar, agarchi
bog’lovchilari eragash gap tarkibida kelib, eragsh 
gaplar doimo bosh gapdan oldin keladi. Lekin eski o’zbek tilida bunday to’siqsiz 
ergash gaplar bosh gapdan keyin ham kelgan: 
Yazlar yaxshы havasы bar, 
agarchi Qabulcha yoqtur (BN).

Payt ergash gapli qo’shma gaplar
. 
Ma’lumki, payt ergash gapli qo’shma 
gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea ifodalanib, ularning biri ikkinchisining 
ichiga payt bildiruvchi uzv sifatida kiradi. SHuning uchun ham ikki denotativ 
voqea o’rtasidagi munosabat payt munosabati sifatida reallashadi va bu 
munosabat ifodalangan qo’shma gap payt ergash gapli qo’shma gap sifatida 
baholanadi.
Hozirgi o’zbek tilida payt ergash gaplar bosh gapga fe’l shakllari, 
ko’makchilar va ayrim yuklamalar yordami bilan birikadi.
Eski o’zbek tilida payt ergash gaplar bosh gapga quyidagicha bog’lanadi:
1. Ergash gapning predikati bosh gapga ravishdosh shakli vositasida bog’lanadi.
 
Bunday gaplarda ergash gapda ifodalangan voqea-hodisa bo’lib o’tganidan so’ng 
bosh gapdagi voqea boshlanadi: 
Vә umriniң axыrыda Nөshirәvәnni өz ornыda 
olturtыb, өzi gөshә tuttы
(TMA 224).

2. 
CHun