S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

Tekshirishning organaleptik usullari.
Mahsulotlarni sifatini organaleptik 
jihatdan tekshirish usuli tovarga sezgi organlari yordamida baho berishdan 
iboratdir. Mahsulotni ko’rish, hidlash, ushlab ko’rish, mazasini tatib ko’rish, quloq 
solib ko’rish va boshqalar. Organaleptik usullar ma’lum darajada sub’ektiv usuldir. 
Organaleptik usulda tekshiruvchilardagi sezgi organlari ayrim shaxslarda bir 
darajada bo’lmaydi. Shunday qilib, bir mahsulot sifatiga turli kishilar har xil baho 
berishlari mumkin. Biroq mahsulotga organaleptik jihatdan baho beruvchi 
ekspertlar o’zlarining tajribalari va mahoratlari tufayli mahsulot sifatiga bergan 
baholarida iloji boricha oz farq bo’lishiga erishadilar. Ammo ekspertizaning bu 
kamchiliklariga qaramasdan, shuni nazarda tutish kerakki, insonni sezgi organlari 
mahsulotning boshqa tekshirish usullari bilan aniqlab bo’lmaydigan o’ziga xos 
xushbo’y va ta’m xususiyatlarini seza oladi. Odatda organaleptik jihatdan baho 
berishda ba’zi qo’shimcha fizik-ximiyaviy tekshirishlar ham o’tkaziladi. 
Mahsulotlarga organaleptik jihatdan baho berishning bir necha usullari bo’lib, ular 
taqqoslab baho berish, ball bilan baholash usuli, izchillik usuli va boshqa bir 
modda ko’shib suyuqlashtirish usulidan iborat.
Mahsulotlarga taqqoslab baho berish usuli.
Tekshirilayotgan mahsulotni 
shu mahsulot etalonlariga (standart namunalariga) taqqoslashga asoslangan. Bu 
usulning kamchiliklaridan biri shuki, bunda mahsulotlarning biologik jihatdan 
aktivligi tufayli standart namunalarini ko’p saqlab bo’lmaydi va almashtirib 
turishga to’g’ri keladi. Bu esa baho berishdagi aniqlikni pasaytiradi. Mahsulotga 
absolyut ravishda baho berilganda etalon tanlab olish ham ta’sir qiladi, chunki 
unga o’rtacha namuna sifatida turli vaqtda olingan mahsulot bir-biridan farq qilishi 
mumkin.
Ball ko’rsatkichi bilan baho berish.
Bu ball belgilari bilan ifodalanadi. 
Oziq-ovqat mahsulotlari sifatini muntazam ravishda tekshirib borish va baho berish 
uchun juda ko’p ball ko’rsatkichlari bor. Mahsulotlarga ball bilan baho berishda 
ballarning umumiy soni ko’rsatkichlari bo’yicha bo’linadi. Masalan: sariyog’’ga 
beriladigan baho 5 ta ko’rsatkich bo’yicha o’tkaziladi: ta’mi va hidi bo’yicha, 
konsistenstiyasi bo’yicha, qayta ishlangani va tashqi ko’rinishi bo’yicha, rangi 
bo’yicha, tuzilishi va o’rab-joylanishi bo’yicha. Bu ko’rsatkichlar ichida eng 
muhim ahamiyatga ega bo’lganlari – yog’ning ta’mi va hididir. Bu 
ko’rsatkichlarga odatda 50 ball ajratiladi. So’ngra yog’ konsistenstiyasi, qayta 
ishlanishi va o’rab-joylanishiga 25 ball, rangiga 5 ball, sifatiga 10 ball va o’rab-
joylanishiga 10 ball beriladi.
Mahsulotda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan har bir illat va kamchilik tegishli 
ball bilan baholanadi va shu ko’rsatkich uchun belgilangan umumiy ball sonidan 
olib tashlanadi. Shunday qilib mahsulotga baho berayo’tgan ekspert aslida faqat 
shu tovarda qandaydir nuqson va kamchilik borligini aniqlaydi. So’ngra u 
standartdagi maxsus jadvaldan qancha ballni olib tashlashi kerakligini topadi. Bu 
usul ekspertlar ishini osonlashtiradi va ma’lum darajada baho berishdagi 
sub’ektivlikka yo’l qo’ymaydi.
221

---