S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

Tayanch so’zlar:
Sifat, mahsulot, ishonchlik, muvofiqlik, talab, iste’molchi, texnika, ISO, 
SERTIKO, KASKD, MESK, BMT, VTO, GATT, laborotoriya, Yevropa ittifoqi.
Takrorlash uchun savollar:
1. Tovarlarni sertifikatlashning maqsadi?
2. Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini belgilovchi me’yoriy hujjatlarni sharhlab 
bering?
3. Tovarlarni sertifikatlashning klassifikasiyasi?
4. Tovarlarni sertifikatlashtirish sohdsida ISOning faoliyati?
Tavsiya etilgan adabiyotlar:
210

---

1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni 
bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov.-T: O’zbekiston, 2009.-56 b.
2. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish - 
davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning 
eng muhim ustuvor yo’nalishlariga baqishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi 
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2009 yil 14 fevral.
3. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot haqiqatini aks ettirish. T.: O’zbekiston, 
2009. - 24 b.
4. RSTO’z ISO 8402-1998 Upravlenie kachestvom i obespechenie kachestvo. 
Slovar.
5. Mejdunarodniy i regionalniy organizasiy po standartizasii I kashestvo produksii. 
Spravoshnik. M.-1990.
6. Upravlenie kashestvom produkstii. Standart serii 9000, 1,2 toma. T., 1998.
2.9. Tovarlarni sertifikatsiyalash jarayonida ularni raqobatbardoshliligini 
taminlash
2.9.1. Tovarlarning raqobatbardoshligi.
2.9.2. Tovarlarning raqobatdoshlik me’zonlari.
2.9.1. Tovarlarning raqobatbardoshligi
Standartlashtirishning tarmoqlararo tizimi, meyoriy hujjatlarni qo’llashda 
stanlartlashtirishning maqsadlari, vazifalari, ob’ektlari bo’yicha muhim 
tizimlarning qiyosiy tafsiyanomasi. Sifat bo’yicha qabo’l o’tkaziladigan meyoriy 
hujjatlar. (Standart, texnik talablari, ma’nolari va nomlanishi).
Metrologiya aniqlik beruvchi fanlar bo’lib u xalq xo’jaligining barcha 
tarmoqlarida va sohalarida juda keng qo’llaniladi. Metrologiya fani fizika, ximiya, 
matematika, mexanika, astronomiya, geologiya va boshqa fanlarning o’lchov 
birliklarining tashkil etadi.
Har bir soha qaraladigan bo’lsa u holda albatta o’ziga xos o’lchov birliklari bor 
va shu o’lchov birliklari asosida qiyosiy takliflar o’rganiladi. Har bir mustaqil 
davlatlarda shu holat xududida olib boriladigan barcha ishlab chiqarish import 
eksport tovarlari ularni o’rganish sifat ko’rsatkichlariga baho berish ularni dunyo 
bozoriga chiqarish, ya’ni eksport, boshqa davlatlardan o’z davlatiga olib kelish va 
shu davlatning ichki bozorini iste’mol mollari bilan to’ldirish har bir davlatning 
asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda mustaqil 
O’zbekiston Respublikasida ham O’zbekiston metrologiya va standartlashtirish va 
sertifikatlashtirish haqida qonun chiqarildi. Hozirgi davrda dunyo ishlab chiqarish 
integrastiyasida ko’plab zamonaviy texnika texnologiya xizmatlar mavjud. Hozirgi 
davrda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida xalq iste’mol mahsulotlarini ishlab 
chiqarishda hozirgi zamon talabiga molik texnika texnologiya va ishlab chiqarish 
asbob uskunalaridan foydalanish jarayonida ko’plab va har turdagi o’lchov 
211

---

asboblaridan foydalaniladi. Zamon talablariga mos tovarlarni yoki xizmatlarni 
amalga oshirishda shu davlatlarda tasdiq etilgan standartlarda va o’lchov 
asboblaridan keng foydalanish kerak.
Agarda ishlab chiqarilgan mahsulot dunyo standartiga mos bo’lsa, u holda bu 
tovarlarga va xizmatlarga xorijiy mamlakatlardan ham sotib olish uchun har xil 
talablar tushadi. Har bir davlatning rivojlanishi va yuksalishi shu davlatning dunyo 
bozoriga chiqarayotgan mahsulotlarning assortimentiga, miqdoriga bog’lik. 
Hozirgi davrda dunyo hamjamiyati ishlab chiqarish kunlarning integrastiyasida 
xalqaro savdo ishlarini tashkil etganki bu ishlarda davlatlar qanchalik keng ishtirok 
esta ularning rivojlanishi keng doirada bo’ladi.
Standartlashtirish qo’mitasi barcha ishlab chiqarish tashkilotlarini tasdiq 
etilgan standartlar bilan taminlash, amaldagi o’lchagich asboblarini nazorat 
qilish, mahsulotlarga sertifikat berish ishlarini amalga oshiradi. 
Standartlashtirish qo’mitasi agar korxonalar nostandart mahsulot ishlab 
chiqargan bo’lsa bu korxonani ishlashini to’xtatish huquqiga ega. 
Korxonalarning barcha o’lchov asboblari ma’lum vaqt davomida tekshirilib 
talab darajalariga mos bo’lsa ularga maxsus belgilar qo’yiladi, hamda ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarni akkreditastiya qilgan laboratoriyada sifat 
ko’rsatkichini tekshirib ularga sifat hujjatlari beriladi.
Ishlab chiqarishda mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini ta’min etishda 
standart talablarining zamonaviyligi o’z vaqtida tasdiqlanishi va ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarni standart talablariga mosligi juda katta ahamiyatga 
ega. Bir tovarni bir qancha davlatlar ishlab chiqarish bo’yicha shartnoma tuzib 
bu shartnomalar amalga oshganda ishlab chiqarilgan tovarlar uchun qo’shilgan 
davlatlar orasida xalqaro standart ishlab chiqariladi. Hozirgi davrda ko’pchilik 
davlatlarda bunday amaliy ishlarni tashkil etilishi o’zlarining natijalarini 
bermoqda. Davlatlar orasidagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda va bu 
mahsulotlarni dunyo bozorida olib chiqishda juda ko’p standartlashtirish 
xalqaro tashkilotlar mavjud:
1.
Xalqaro sifat markazi;
2.
ISO — xalqaro standartlashtirish tashkiloti;
3.
MEK — xalqaro elektronika komissiyasi;
4. ASMO—standartlashtirish va 
metrologiya buyicha 
Arab
davlatlarining tashkiloti;
5. KOPANT — Janubiy Amerika standartlar qo’mitasi.
Xalqaro standartlarni bunyod etish uchun avvalo davlatlar orasidagi kelishuv 
asosida ma’lum bir tovar ishlab chiqarish ko’zda tutiladi va shu tovarni ishlab 
chiqarishda davlatlar o’zaro kelishib olib shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun 
shu tovarni bunyod etadigan davlatlararo mutaxassislar xalqaro standartni 
yaratadigan, xalqaro standartni shu davlat boshliqlari tamonidan tasdiq etiladi.
Xalqaro standartlar ishlab chiqarilgan tovarni assortimentiga va ularning 
sifat ko’rsatkichlariga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Dunyo bozoridagi talab va 
takliflariga binoan umumjahon ishlab chiqarishga yangi tovar nomenklaturalari 
ishlab chiqariladi. Shuning uchun xar yili dunyoning ko’pchilik davlatlarida 
tovarlaning assotrimentlari va klassifikastiyasi bo’yicha ko’pchilik davlatlarda 
212

---

yangi tovarlarni hamda dunyo bozorlariga chiqadigan tovarlarning vositalari 
bo’ladi.
Mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlariga bir qancha omillar ta’sir ko’rsatishi 
mumkin. Ayniqsa oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda ishlatiladigan asosiy 
ham ashyolarni va yarim xom-ashyolarning sifat ko’rsatkichlari, normativ texnik 
hujjatlarning zamon talablariga javob berishini texnologiyani zamonaviyligi, ishlab 
chiqarish korxonalarining texnologik qurilmalar bilan ta’minlanishi, sifat 
ko’rsatkichlarni aniqlaydigan asbob uskunalar, ximikatlar bilan ta’minlanshi va shu 
korxonada ishlaydigan injener-texnik xodimlarni yuqori ishlab chiqarish saviyasiga 
va zamon talablariga javob beradigan tartibdagi bilimlarning borligi, shu korxona 
ishlab chiqarish tamoyillarini tashkil etilishi va uning nazorati har bir ishlab 
chiqarish bo’limlaridagi texnologik jarayonlarning yuqori saviyada bajaralishi 
ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlarni ta’minlashda eng asosiy 
omillar xisoblanadi.
Sifat ko’rsatkichini oshirish bilan tayyorlangan mahsulotlar normativ 
texnologik hujjatlarga mos kelishida yuqorida ta’kidlangan faktorlarga bog’lik. 
Bunda normativ texnik hujjatlar bunyod etish kerak. GOST 1500-73 ishlab 
chiqarish uchun normativ hujjatlarni tuzish asosiy tamoyillari xisoblanadi. 
2.9.2. Tovarlarning raqobatdoshlik me’zonlari.
Sifat ko’rsatkichlariga qo’yilladigan asosiy talablar, ma’lumki ishlab 
chiqarishda asosiy va qo’shimcha xom-ashyolar ishlatiladi. Ayniqsa oziq-ovqat 
mahsulotlari ishlab chiqarish asosiy xam-ashyo sifatida sex xo’jaligi mahsulotlari 
va boshqa mahsulotlar ham ishlatiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ham ma’lum 
bir normativ texnik talablariga ega bo’lishlari kerak. Aks holda ular tayyor 
mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Biz standartlashtirishni O’zbekistan Respublikasi standartidan "Sanitariya 
sopol buyumlari" misolida ko’shib chiqamiz. Mazkur standart binolar va turli xil 
extiyojlarga mo’ljallangan inshoatlarning orastalik tugunlari, maishiy va boshqa 
xonalariga o’rnatiladigan sopoldan (chinni, yarim chinni va shishadan) qilingan 
qo’l yuvgichlari, unitazlari, suv tushirib yuborish bachoklari, oqova teshikli jomlar 
va boshqa buyumlarga taaluqlidir.
Me’yoriy hujjatlarga ishoralar:
Bu standartga quyidagi standartga qilingan ishoralardan foydalaniladi.
2991-85 GOST “Vazni 500 kg yukka mo’ljallangan buziq yig’ilmaydigan 
taxta qutilar. Umumiy texnik shartlari”.
GOST 5244-79 "Yog’och payraxasi texnik shartlari".
GOST 10700-89 "Qog’oz va qatlama qog’oz payraxalari texnik shartlar".
GOST 12082-82 "Vazni 500 kg yukka mo’ljallangan taxta panjaralar. 
Umumiy texnik shartlari".
GOST 13449-82 "Orastalik sopol buyumlari. Sinab kurish uslublari".
GOST 14192-77 "Yuklarning navlanishi".
GOST 15102-75 "Vazni yuki bilan kamida 5,0 g ma’dandan qilingan ko’p 
qamrovli yopiq konteyner. Texnik shartlari".
213

---

GOST 15846-79 "Uzoq shimol va tashrif murakkab xududlarga 
jo’natiladigan mahsulot. O’rab joylanishi, navlanishi, naql etilishi va saqlanishi".
GOST 18242-72 "Muqobil belgilari bo’yicha statistik nazorat".
GOST 20435-75 "Vazni kamida 3,0 g ma’dandan qilingan ko’p qamrovli 
yopiq konteyner. Texnik shartlari".
GOST 21900-70 " Ko’p qamrovli aviastiya konteynerlari. Umumiy texnik 
shartlari".
Umumiy texnik talablar:
1). Buyumlar mazkur standart va buyumlarning aynan turlariga 
mo’ljallangan texnik standartlar talablariga monand va mahslulot tayyorlovchi 
korxona tasdiqlagan ishchi chizmalari va texnologik hujjatlar bo’yicha 
tayyorlanishi lozim. Buyumlarning aynan turlari uchun standartlar va texnik 
hujjatlarni chiqishda ilovadagi sifat ko’rsatkichlarini o’ylash zarur.
2). Tavsiloti (xususiyatlari):
a) 
Buyumlar ishga yaroqli bo’lishi lozim;
b) 
Buyumlarning suv shimish xossasi: chinnilar uchun 1%, yarim chinni uchun 5%, 
shishalar uchun esa 12% dan oshmasligi shart;
c) 
Buyumlar yuziga surilgan kimyoviy muhitga chidamli bo’lishi lozim;
d) 
Buyumlar mehanik jihatdan mustaxkam bo’lishi lozim;
e) 
Buyumlar oq yoki rangli bo’yoqlar bilan sirlangan, har xil usulida zeb 
berilgan bo’lishi lozim;
f) 
Buyumlar rangi yoki ranglarining jilosi mahsulot tayyorlovchi korxona 
tastiqlagan iborat namunalar rangi jilosi bilan hamohang bo’lishi lozim;
g) 
Yuzalarining ko’rinadigan ishlatiladigan, montaj qilinadigan va 
ko’rinmaydigan toifalarga farqlanishini ilovaga muvofiq ishchi chizmalarida 
ko’rsatib o’tish zarur;
h) 
Buyum yuzalarining sirlanmaydigan joylari ishchi chizmalarida ko’rsatib 
ketiladi;
i) 
Buyumlarning ko’rinadigan va ko’rinmaydigan tirqishsimon darzi, sotuvda 
yorilgan joyi va cheki bo’lmasligi zarur;
j) 
Unitazlarning qo’shtirsaklarining ichki devorlari axlat yig’iladigan bo’lmasligi 
shart;
k) 
Buyumlar tashqi qiyofasiga e’tiboran uchta: 1, 2 va 3 - chi navlarga ajratiladi;
l) 
Buyumlarning ko’rinadigan va ishlatiladigan yuzalari ma’lum talablarga javob 
berishi shart.
•
Bir buyum uchun ruxsat qilingan nuqsonlar soni:
1
- nav buyumlarida — ikkitadan;
2
- nav buyumlarida — uchtadan;
3
- nav buyumlarida — 5 - tadan oshmasligi shart.
m) 
Timdalangan, erigan, tiqilgan, nuragan joylari oq stement yoki 
mustahkamlovchi boshqa material bilan jilvirlash, jilolash yoki mahsulot 
tayyorlovchi korxona tomonidan belgilangan boshqa yo’llar bilan butlanishi lozim;
214

---

n) 
Navlanishi har bir buyumga mahsulot tayyorlovchi korxonaning mahsulot
nishoni va uning navi tushirilishi shart;
o) 
Nav belgilari buyumning ko’rinmaydigan tomoniga qo’shilishi lozim. Nav 
belgisini tushirish suvbardosh buyoq surish yoki lavxacha yopishtirish yo’li bilan 
bajariladi;
p) 
Yuklarning naqliyotbop nav belgilari GOST 14192 bo’yichadir. Har
bir yuk o’rniga “ehtiyot qiling”, “Nozik”, "Namlanishdan saqlang" kabi amaliyot
belgilari tushirilishi lozim;
q) 
Urab joylash xaridorga, shu jumladan savdo tarmog’iga ham jo’natishda 
buyumlar GOST 12082ga binoan 1-1, 1-2 va № andozalardagi taxta panjaralarga, 
GOST 2991ga binoan taxtadan qilingan qutilarga, amaldagi me’yoriy texnik 
hujjatlarga binoan issiqbardosh pardalarga, GOST 20435 va GOST 15102ga 
binoan konteynerlarga joylanadi va bu holda buyumlarni o’ramasdan, GOST 
5244ga binoan yog’och payraxalari, GOST 10700ga binoan qog’oz yoki qatlama 
qog’oz payraxalari yoki qipiklariga ko’mib joylashga ruhsat qilinadi;
r) 
Buyumlar konteynerlarga mahsulot tayyorlovchi korxona tomonidan 
ishlab chiqilgan chizma tarxlarga binoan joylashtiriladi;
s) 
Buyumlar joylashtirilgan qobirg’ali qatlama qog’ozdan qilingan
qutilardan supalarda po’lat simlar bilan bog’langan joylar mahkamlanadi.