Tayanch so’zlar:
223
Normativ texnik hujjatlar, sifat ko’rsatkichlari, sifat ko’rsatkichini boshqarish,
rejalashtirish, ishlab chiqarish, iste’mol, talab, taklif, yodometrik mahsulot tarkibi,
miqdor, sifat, yog’.
Takrorlash uchun savollar:
1. Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini rejalashtirishning ahamiyati?
2. Nima sababdan tovarlarni sifat ko’rsatkichlari standart usullarda
aniqlanadi?
Tavsiya etilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari I.A.Karimov. - T:O’zbekiston,2009-56 b.
2. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish -
davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning
eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi
ma’ruzasi “Xalq so’zi”, 2009 yil 14 fevral.
3. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot xaqiqatini aks ettirish. T.: O’zbekiston,
2009. - 24 b.
4.
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
“Tovarlarni
sifat
ko’rsatkichlarini
yaxshilash
to’g’risida”gi
qarori. T.:1997 y.
5.
Nikolaeva M. V. " Tovarnaya ekspertiza ". M.: 2002
2.11. Tovarlarni ishlab chiqarishda sertifikatsiyalash tizimini boshqarish
2.11.1. Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini boshqarish.
2.11.2. Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini boshqarishdagi umumiy talablar.
2.11.1. Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini boshqarish.
Bozor iqtisodi sharoitda mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlarini boshqarish
umum iqtisodiy qonuniyatlar hamda bozor iqtisodi qonunlari asosida olib boriladi.
Mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlari shu mahsulotlar uchun belgilangan normativ
texnik hujjatlar asosida ularga qo’yiladigan asosiy talablar asosida bunyod etilishi
kerak. Bozor iqtisodining asosiy qonuni talab va takliflar bo’lgani uchun har bir
ishlab chiqarilgan tovarga iste’molchilarning qo’ygan talablari katta ahamiyatga
egadir. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti sharoitda iste’molchilarning talabi davrga
nisbatan doimo o’zgaruvchan bo’lgani uchun ishlab chiqarish korxonalariga doimo
yangi takliflar berilib turadi. Shu sababli, tovarlarni sifat ko’rsatkichlari doimo
yaxshilanib borishliligi va ularni bozor iqtisodi sharoitda raqobatdoshligi oshib
boradi. Shu sababli xalq xo’jaligida yangi turdagi assotimentlar bunyod etiladi,
ishlab chiqarilayotgan tovarlarni sifatlari yaxshilanib, talablar ortib boradi.Shuning
224
uchun bozor iqtisodi sharoitida ishlab chiqarish strukturasi bilan iste’molchilar
orasida doimo raqobat sodir bo’lishi kuzatiladi. Shuning uchun bozor iqtisodi
sharoitida tovarlar ishlab chiqarish korxonalariga kichiq va o’rta biznes
korxonalariga mahsulotlarni ishlab chiqarish davrida ularni sifatlariga bo’lgan
talablar doimo o’zgaruvchan bo’ladi. Shuning uchun tayyorlangan mahsulotlarni
sifat ko’rsatkichlari har tomonlama tahlil qilib, ularni iqtisodiy barqarorligi
chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori ishlab chiqarish potenstialiga, ya’ni korxonani
yuqori talablarga moyil bo’lgan uskunalarga, injener texnik xodimlarga,
keltiriladigan xom-ashyo sifatlariga va ishlab chiqarilayotgan tovarlar sifatiga ko’p
jihatdan bog’likdir.
Korxonalarda sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish uchun mamlakatimizda
iste’molchilarni o’rganish, bozor infrastrukturasini, bozordagi tovarlar
assortimentlarini, bozor sigmentlarini o’rganish va tahlil qilish va to’plangan
axborotlarni zamonaviy texnik elektron, informastion mashinalarda tahlil qilinishi
va ishlab chiqarilayotgan tovarlarga baho berilishi bozor iqtisodini rivojiga katta
turtki bo’ldi. Shuning uchun mahsulotlarni sifatini boshqarish yangi
assortimentdagi mahsulotlarni yaratish ishlab chiqarishning rivojiga yangi texnika
texnologiyalarini yaratishga asosiy omil bo’ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish
bilan iste’molchilarni birligi doimo yuqori ko’rsatkichlarga olib kelib bozor
muammolarini echishda asosiy faktorlar hisoblanadi. Shunday hollarda ham
bo’ladiki, ishlab chiqarilgan tovarlar miqdor jihatdan yuqori bo’lib, aholi talabini
qondira olmaydi. Bu hollarda mahsulotlar sifati past darajada bo’lgani sababli ular
iste’molchilar tomonidan qabo’l qilinmaydi. Bunday hollarda birinchidan ishlab
chiqarishdagi rentabilligi juda past bo’lib, ikkinchidan ishlab chiqarish uning
yuqori mehnat sarfi kuzatiladi, uchinchidan ma’lum miqdordagi tovar ishlab
chiqarish uchun ko’p miqdorda xom-ashyo sarflangan bo’lishi mumkin,
to’rtinchidan ishlab chiqarilgan tovarlar bahosi iste’molchilar talabiga mos
kelmaydi.
Mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlarini nazorat qilish ularni texnik nazoratdan
o’tkazish alohida nazorat organlari tomonidan boshqariladi. Bu organlarda
xodimlar mahsulotni sifat ko’rsatkichlarini o’rganishda u (ustidan o’rnatilgan
nazoratni ob’ektiv ma’lumotlar) berishida o’zlarini o’rnatilgan vazifalarga sadoqat
bilan qarashlari kerak.
Nazorat qiluvchi organlar shu ishlab chiqarish korxonalarida alohida ishlab
chiqarish strukturasi bo’lib, bu tashkilot yuqori malakali injiner texnik xodimlar
bilan ta’minlangan bo’lishi kerak.
Mahsulotlarni sifatini aniqlashdagi kamchiliklar ishlab chiqarishda
texnologik qilingan xatolarni yoki mahsulotlarni rejalashdagi sxemalarda ishlab
chiqarish texnologik kartalarida, normativ texnik hujjatlarda bo’lgan
kamchiliklarni yoki etishmovchiliklarni aniqlashda katta yordam beradi.
Standartlashtirish tarmoqlararo tizimini uning ishlab chiqarishga qanday
ta’sir ko’rsatishini va uning qiyosiy tavsiyanomasini anglash uchun avvalambor
standartlashtirishning vazifasini va uning fan sifatida bizga qanchalik ta’sir
qilishini bilishimiz uchun Standartlashtirish va metrologiya fani nima ekanligini
bilmog’imiz darkor.
225
Standartlashtirish - ishlab chiqarish bilan bog’lik bo’lgan tashkiliy, texnik
texnologiya jarayonlarni amalga oshirishni kuzatib turuvchi hatti-harakatlarni
turg’unligini ta’minlovchi qoida va qonunlarni o’rganish, ularni bajarilishini
ta’minlash va nazorat qilish masalalari hal etadi.
Standartlashtirishda qabo’l qilingan ko’rsatkichlariga fan va texnikasi
yutuqlariga asoslangan bo’lib, xalqaro bozordagi mahsulotning sifat
ko’rsatichlariga mos bo’lishi va kelajak tarraqiyotini ko’zda tutishi zarur.
Standartlashtirishda qabo’l qilingan ko’rsatkichlar ishlari planli ravishda
amalga oshiriladi. Standartlashtirishda norma, qoida, ular mahsulot sifatini
ta’minlashning optimal jarayonlariga asoslanadi. Ishlab chiqarilgan tasdiqlangan
standartlarda mahsulot va uning qismlarini bir tipga va bir xil ko’rinishga keltirish
masalalari bir yoqlama xal etilishi kerak.
Texnologiya jarayonilari moslamalar chizmasi, materiallar zagatovkalar,
asbob-uskunalar, texnologik vositalar, metrologiya va nazorat metodlari,
shuningdek termin belgi va boshqa gruppalarga bo’linib unifikastiya qilinishi
maqsadga muvofikdir.
Mahsulot konstrukstiyalarini va ishlab chiqarish bilan bog’lik bo’lgan
moslamalarni shunday gruppalash, loyihalashda standartlashdan foydalanish ishlab
chiqarish samaradorligi oshirishga olib keladi.
O’zbekistonda ishlab chiqarishda konstrukstion va texnologiya jarayonlari
loyihalash ishlarini avtomatlashtirish, gruppalash va unifikastiya qilishda ko’pgina
ishlar amalga oshirilmoqda. Tarmoqlarni sifatini boshqarishdagi kompelks
sistemasini joriy etishida korxona standartlari aks qilib olinadi. Korxona
standartlari davlat va savdolararo standartlarga asoslanadi.
Standartlarni loyihalashda va joriy etishda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
-texnik topshiriq vazifa va talablarni aniqlash hamda tuzish;
-standartning ilk reakstion loyihasini yaratish uni taqrizga yuborish
va ekspertiza qilish;
-taqrizlarni yig’ish, analiz qilish va xulosaga asoslanib loyihaning ikkinchi
reakstiyasini tayyorlash;
-standartni bosmadan chiqarish va tarqatish.
Tarmoqning birinchi bosqichi norma standartlari quyidagilarga javob
berishi lozim:
-Nima standartlashtiriladi?
-Nimaga asoslanadi (GOST, OST...)?
-Kim bajaradi yoki kim taminlaydi?
-Qachondan qachongacha bajariladi?
Texnologik jarayonlar, dastgohlar tekshirish metodlarini va asboblarini,
ayrim bo’limlar va shaxslarning funkstional ishlari kabilar standartlashtirilgan
ob’ekt sifatida qabo’l qilinadi. Korxona standarta fan-texnika taraqqiyotida
erishilgan yutuqlarga, ya’ni stanok mashina va dastgohlarga, keng
qo’llanilayo’tgan texnologik jarayonlarga hozirgi zamon elektron texnologiyasidan
foydalanishga asoslangan holda yaratiladi.
Ekonomikaning ko’lamining o’sishi ishlab chiqaruvchi kuchlarni
joylashtirishdagi o’zgarishlari teritorial, Tarmoqdararo va ichki Tarmoq
226
aloqalarning murakkablashuvi xo’jalik yuritishning hamma bosqichlarida ishlab
chiqarish va mahsulot taqsimoti planlashtirish sifatini jiddiy talablar qo’ymoqda.
Bu problemani hujjatlararo maqsadlarga mo’ljallangan mahsulotga nisbatan hal
etish san’atining bu eng yosh tarmog’idagi ishlab chiqarish sharoitlari hisobga
olinadigan bo’lsa, yanada murakkabroqdir.
Tarmoqlararo maqsadlardagi mahsulotni sanoatning ko’pgina tarmoqlari iste’mol
qiladiki, ularning rivojlanishi tarmoqlari ishlab chiqarish hajmining o’sish suratini
belgilab beradi.
Tarmoqlararo ishlab chiqarish sanoati (TIS) bir tarmoq sifatini ikki kichiq
tarmoq - almashtirish qismlari ishlab chiqarish va umummashinsozlikda
qo’llanadigan detallar va uzellar ishlab chiqarish tarmoqlaridan iborat. Bulardan
tashqari tarmoqlararo qo’llaniladigan mahsulotlar, hamma turdagi zagatovkalar
mashinasozlik korxonalari sexlarida shuningdek metallurgiya va qurilish
industriyasi korxonalari sexlarida tayyorlanadi.
Planlashtirishning tarkib topgan amaliyotini tahlil qilish uchun uning
metodik va tashkiliy jihatdan "tor" joylarini aniqlash imkonini beradi. TIS
tarmogini rivojlantirish planlari bilan mashinasozlik sanoati planlari o’rtasidagi
o’zaro aloqa etarli darajada aniq belgilangan emas. Tarmoqlararo iste’mol
qilinadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini
belgilash metodikasi ham aniqlik kiritishni talab etadi. Korxonalarni
ixtisoslashtirish ularning ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatini texnollogik jihatdan
bir-biriga o’xshash va takrorlanadigan mahsulotni tayyorlashga qaratish demakdir.
Shuni ham hisobga olish kerakki, bunday mahsulot ishlab chiqarish
programmasida asosiy o’rin tutmog’i kerak.
2.11.2. Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini boshqarishdagi umumiy talablar.
Tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini boshqarishdagi umumiy talablari
texnologiya ixtisoslashtirish ishlab chiqarish jarayonining ayrim operastiyalari yoki
bosqichlarini ixtisoslashtirishdan iborat bo’lib, ajralib chiqishi va ishlab chiqarishni
tashkil etishning yuksak darajada ixtisoslashgan normaga xos tipi vujudga kelishi
bilan birga yuz beradi.
Tarmoqlararo qo’llaniladigan mahsulot ishlab chiqarish bir necha belgilar
bilan xarakterlanadiki, bu belgilar ularni mustaqil tarmoqlarga aylantirish
imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini belgilab beradi. Ma’lumki,
korxonalarning tarmoqlarini vujudga keltiruvchi belgilar quyidagilardan iborat:
-mahsulotning iqtisodiy vazifasi, jumladan funkstional vazifasining
Umumiyligi;
-ma’lum iste’molchilar doirasining mavjudligi;
-foydalaniladigan materiallarining umumiyligi;
-texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishning bir xilligi;
-kadrlarning o’ziga xos professional salohiyati.
Tarmoq vujudga kelishi, misol uchun quyi ishlab chiqarishni vujudga kelishi
belgilarini tahlil qilish, planlashtirish praktikasini yaxshilash va mamlakatda
yagona texnika siyosatini o’tkazish maqsadida uni mustaqil tarmoqlarga aylantirish
227
mumkinligi va bu maqsadga muvofiqligini ko’rsatadi. Ixtisoslashtirishni
rivojlantirish planlariga quyidagilar kiradi:
-korxona ishlab chiqarish profilini takomillashtirish topshiriqlari;
-ixtisoslashtirilgan ishlabchiqarishning mavjudlarini rivojlantirishning va
yangi kuvvatlarini barpo qilishi kerak.
Tarmoqlararo qo’llaniladigan mahsulot ishlab chiqarish tez
rivojlantirishning muhim sharti planlashtirish va boshqarish metodlarini
takomillashtirishdir.
Mamlakatni kompleks rivojlantirishni planlashtirishga,
turlicha ishlab chiqarishni, respublika va davlatlararo aloqalarni to’gri bog’lab olib
borish imkonini beradi. Rivojlantirishning asosiy yo’nalishlariga va konkret
maqsad programmalari birlashmalariga etkaziladi. Bunda planlashtirishning asosiy
prinstiplaridan biri - jarayonida quyidagilar bajarilishi zarur:
-
xalq xo’jaligini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlariga muvofiq
ravishda tarmoqni rivojlantirish vazifalari asoslab berilishi kerak.
-
Tarmoqni rivojlantirishni asosiy yo’nalishlari uzoq muddatni ko’zlab
ifodalanishi lozim.
-
Tarmoqning bosh maqsadini va planlashtirilayo’tgan davrda bu maqsadga
erishish darajasini aniq va to’la belgilab beruvchi mezonlarini aniqlash.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish tarmoqlararo birlashmasini quyidagi
tashkiliy vazifalar qiziqtiradi:
1.
Bir turli Tarmoq yoki bir-biriga yaqin tarmoq sanoat korxonalari ishlab
chiqarish birlashmasi bu birlashmaga texnologik yoki, detalli texnologik
yoki detalli ixtisoslashish bilan uzaro bog’lik sanoat korxonalari;
2.
Ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari. Bo’lar sostaviga sanoat korxonalaridan
tashqari ilmiy tadqiqot institutlari, konstruktorlik loyixalash texnologiya
tashkilotlari kiradi;
3. Sanoat savdo birlashmalari. Bunday birlashmalarda korxonalar savdo
tashkilotlari bilan to’gridan to’gri bog’lanadi, chunki ular o’z firma
magazinlariga ega bo’ladi yoki ularga yirik magazinlarda butun bir
seksiyalar ajratib beriladi. Bunday hollarda korxona xaridorlar talabi va
ehtiyojini tez hisobga olish o’z tovarlarini rivojlantirish va sifatini
yaxshilash imkoniga ega bo’ladi;
4. Agrar-sanoat birlashmalari. Bunday birlashmalarda konserva, vino va
boshqa sanoat koxonalari birlashtiriladi. Ularda qishloq xo’jalik mahsulotini
yig’ish, tashib keltirish uning nobud bo’lishini kamaytirish imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |