Rukn: Sharh va fikr-mulohazalar

Maqsad va vazifalar
Zamonaviy kutubxonalar bosma hujjatlarni saqlaydigan passiv omborlardan, faol ishlaydigan avtomatlashtirilgan axborot markazlariga, elektron kutubxonalarga, hujjatlarni elektron pochta, global telekommunikatsiya va Internet orqali uzatuvchi va qabul qiluvchi markazlarga aylanmoqda. Axborot texnologiyalarini jamiyatimizning turli sohalarida keng tatbiq qilinishi, kitobxonlarga xizmat ko‘rsatuvchi kutubxonalar faoliyatida tub islohotlar o‘tkazishni talab qilmoqda. Respublikamizda tashkil qilinayotgan AKM va ARM oldiga an’anaviy kutubxona xizmati ko‘rsatishdan o‘z axborot resurslarini yaratish va jahon ilmiy-ta’lim axborot resurslaridan foydalanish imkoniyatini berish yo‘li bilan axborot kutubxona xizmatini ko‘rsatishga o‘tish kabi bir qator vazifalar qo‘yilgan. Bunday vazifalarni bajarish uchun AKM va ARMlarda avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona tizimlari (AAKT) yaratishni talab qiladi. AAKT ning dasturiy ta’minotini yaratish, kutubxonachilik va nashriyot uchun standartlar tizimini yaratishni taqozo qilmoqda.
Kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan dasturiy vositalar bozorining tahlili [Karimov U. Kutubxonani avtomatlashtiruvchi tizimlar (KAT) bozorining tahlili: kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtirishda yangi imkoniyatlar.// Informatika va energetika muammolari O‘zbekiston jurnali. Toshkent, Fan, 2006, № 2, 65-76 b. ] shuni ko‘rsatmoqdaki, Rossiyada ishlab chiqilgan barcha dasturiy vositalar SIBID turkimiga kiruvchi standartlar asosida yaratilgan. Demak, kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan milliy tizim yaratish uchun ishni dastlab kutubxonachilik va nashriyot sohasi uchun umumiy bo‘lgan standartlar tizimini ishlab chiqish, tasdiqlash va tatbiq qilishdan boshlash zarur. Ba’zi bir mutaxassislar mazkur soha uchun standartlar tizimini tahlil qilmasdan turib, to‘g‘ridan — to‘g‘ri Rossiya standartlari (SIBID) asosida kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan milliy tizim yaratishga kirishmoqchi bo‘ladilar. Kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan milliy tizim yaratishga bo‘lgan bunday yondashuv muvaffaqiyatga olib kelmaydi.
Bugungi kunda respublikamizda juda ko‘plab nashriyot va bosmaxonalar nashr ishlari bilan shug‘ullanmoqda. Ammo ularning barchasi ham kitob nashr etishda uning bibliografik tasviri uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni belgilab qo‘yilgan sahifa va o‘z o‘rnida aks ettirayotganlari yo‘q. Ba’zan esa bunday «chiqish ma’lumotlarini» kitobdan topa olmaymiz. Buning sababi, kitob chop etish bilan shug‘ullanayotganlar, ayniqsa, yangi tashkil qilingan bosmaxonalardagi xodimlar soha mutaxassislari emasliklari hamda kitob muqovasida, titul varaqasida bo‘lishi shart bo‘lgan ma’lumotlardan bexabarliklaridir. Demak, kitob nashr etish bo‘yicha xalqaro standartlar talabini umuman, bilmaydilar.
Kutubxonaga kelib tushgan kitoblarning bibliografik tasvirini yaratishda kataloglashtiruvchi zarur bo‘lgan ma’lumotlarni kitob muqovasidan ham, titul varaqasidan ham topishning iloji yo‘q. Shu sababli ham kitob chop qilish jarayonida standart talablariga rioya qilish zarur. Aks holda, kataloglashtiruvchi kitobda mavjud bo‘lmagan bibliografik tasvir elementlarini topa olmaydi. Demak, kitob chop qilish jarayoniga oid standartlar xalqaro qoidalarga mos ravishda ishlab chiqilishi va respublika nashriyot sohasiga tatbiq qilinishi zarur. Barchaga ma’lumki, nashriyotlar tomonidan chop qilingan kitoblar kutubxonalarda saqlanadi va foydalaniladi. Elektron katalog bazasini shakllantirish jarayonida kitob bibliografik tasviri to‘liq bo‘lishi uchun turli ko‘rinishdagi hujjatlardan turlicha ma’lumotlar elektron katalog bazasiga kiritiladi. Har bir ko‘rinishdagi hujjatni tasvirlash uchun ma’lum bir qoidalar (standartlar) masalan, «Bibliografik yozuv», «Bibliografik tasvir», Umumiy talablar va tuzish qoidalari qabul qilingan.
Bunday standartga ega bo‘lmasdan turib, elektron katalog bazasini shakllantirishga mo‘ljallangan dasturni yaratib bo‘lmaydi. Demak, Milliy dastur tuzishga kirishgan dastur tuzuvchi mazkur standartni bilishi kerak, aks holda, yaratilgan dastur xalqaro va milliy kataloglashtirish talablariga javob bermaydi. Bibliografik yozuv va bibliografik tasvir yaratishda «bibliografiya», «fondni butlash», «kutubxonachilik» va «bibliografik axborot»larga oid ko‘plab o‘zbek tilidagi so‘zlarning qisqartma shaklidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bu esa o‘z navbatida, «bibliografiya», «fondni butlash», «kutubxonachilik» va «axborot» sohasida umumiy bo‘lgan o‘zbek tilidagi so‘zlarning qisqartma shaklda foydalanish bo‘yicha standartini yaratishni taqozo qiladi. Rus va ingliz tillarida bunday qisqartma so‘zlar standarti yaratilgan, o‘zbek tilida esa hozircha mavjud emas. Chiqish ma’lumotlarida ishlatiladigan shaharlar nomlarining standart shakli va uning qisqartma shakli va shaharlar kodlarining standartlari ham mavjud emas.
Bugungi kunda juda ko‘plab tushunchalarni mualliflar turlicha talqin qilmoqdalar, masalan, elektron kutubxona, avtomatlashtirilgan kutubxona, raqamlashtirilgan kutubxona, virtual kutubxona, avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimi, avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona tizimi, kutubxonani avtomatlashtiruvchi tizim va boshqalar. Axborot, kutubxonachilik va nashriyot ishi sohasiga oid atamalar, asosiy tushunchalar va ta’riflar standartlari qabul qilinganda bu sohadagi chalkashliklarga chek qo‘yilgan bo‘lardi. Kutubxona-axborot faoliyati, nashriyot ishi va axborotlar sohasi uchun tegishli bo‘lgan xalqaro standartlarning umumiy soni 60 dan ortiq. Bu standartlarning birortasi ham O‘zbekiston kutubxonachilik ishiga tatbiq qilish uchun o‘rganilmagan va tasdiqlanmagan.

Respublikaning biror-bir tashkiloti yoki idorasi tomonidan tasdiqlanmagan standartlarni kutubxonachilik ishiga tatbiq qilish mumkinmi? Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkin: Kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan milliy tizim ishlab chiqishni maqsad qilgan dastur tuzuvchilar dastlab «Axborot, kutubxonachilik va nashriyot ishi» (SIBID) turkumiga kiruvchi standartlarni to‘liq o‘zlashtirishlari lozim. Aks holda, yaratilgan mahsulot (dastur) faqat yagona bir kutubxonaning lokal masalasini hal qila oladi.
Shunday qilib, maqsad kutubxona texnologiyalarini avtomatlashtiruvchi tizim yaratish bo‘lganda, ishni mazkur soha uchun standartlar tizimini yaratishdan boshlash zarur.
Maqsadga erishish uchun quyidagi masalalarni hal qilish talab etiladi:
• O‘zbekiston kutubxonachilik va nashriyot ishi uchun standartlar tizimini ishlab chiqish, moslashtirish, tasdiqlashga tayyorlash va tatbiq qilish muammolari bilan shug‘ullanuvchi ishchi guruh tuzish;
• axborot-kutubxona faoliyatiga oid standartlar tizimini tahlil qilish;
• nashriyot ishiga oid standartlar tizimini tahlil qilish;
• axborotlar, bibliografiya, kutubxonachilik va nashriyot ishi bo‘yicha standartlarni o‘zbek tiliga tarjima qilish va takomillashtirib borish;
• axborot-kutubxona va nashriyot ishi bo‘yicha standartlarni O‘zbekiston kutubxonachilik va nashriyot ishiga moslashtirish, tasdiqlash;
• «O‘zstandart» agentligi bilan hamkorlikda standartlarni rasmiylashtirish.