Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Organik reagentlarning analitik kimyoda roli nimalardan iborat?
   
2. 
   Qanday organik birikmalar o’zini reagent sifatida namoyon qiladi?
   
3. 
   Organik reagentlarda qanday asosiy kompleks hosil qiluvchi guruhlar uchraydi?
   
4. 
   Nima sababdan ko’pincha polidentant ligand hosilalarini namoyon qiluvchi organik reagentlar qo’llaniladi?
   
5. 
   Kompleks birikmaning barqarorligi organik reagentning qanday xossalariga bog’liq bo’ladi? Bunda organik reagentlarning funktsional guruhlarining joylashuvi qanday rol o’ynaydi?
   
6. 
   Necha a’zoli halqa hosil qiladigan kompleks birikmalarning barqarorligi yuqori bo’ladi?
   
7. 
   Analogiya nazariyasi nima? Misollar asosida tushuntiring.
   

10-MAVZU:OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKTSIYALARIDAGI MUVOZANAT. MODDALARNI AJRATISHNING EKSTRAKTSIYA USULI.
REJA:

1. 
   Qanday reaktsiyalarga oksidlanish- qaytarilish reaktsiyalari deyiladi?
   
2. 
   Standart oksidlanish-qaytarilish potentsiali qanday omillarga bog’liq bo’ladi?
   
3. 
   Formal potentsial nima va u qanday omillarga bog’liq bo’ladi?
   

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Oksidlovchi, qaytaruvchi, elektr yurituvchi kuch, elektrod potentsiali, galvanik element, formal potentsiallar, elektrod yoki yarim element, oksidlanish–qaytarilish potentsiali.

Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining xarakterli xususiyati bu o’zaro ta’sir etuvchi zarrachalar orasidagi elektron o’tishdir. Elektron qabul qiladigan zarrachani oksidlovchi, elektron beradigan zarrachani esa qaytaruvchi deyiladi.

Masalan. Fe^2Ce^4 Fe^3Ce^3 (1)
Bunda elektronlar Fe^2 dan Se ^4 ga o’tadi, natijada
tseriyning oksidlanish darajasi kamayadi, temipHikiesa ortadi. Bu reaktsiyada Se^4 oksidlovchi, Fe^2esa qaytaruvchidir. Shunday qilib, bir moddaning oksidlanishi jarayoni boshqasining qaytarilishi bilan ajralmas bog’liqdir. Shuning uchun bunday reaktsiyalar oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari deyiladi. Har qanday oksidlanish-qaytarilish reaktsiyasini 2 ta yarim reaktsiyaning yig’indisi deb qarash mumkin. Ya’ni, ulardan biri oksidlovchining qaytarilishi, 2 chisi qaytaruvchining oksidlanishidir. Masalan, (1) tenglamadagi oksidlovchining yarim reaktsiyasi:
Se^4e^- Se^3(2) qaytaruvchiniki esa Fe^2Fe^3e^-(3) (2) va (3) tenglamaning yig’indisi kimyoviy reaktsiya (1) ni beradi ikkala yarim reaktsiyaning yig’indisini olishda eritmaning elektroneytralligi qonuniyatiga amal qilinishi zarur, ya’ni qaytaruvchi bergan elektronlar soni oksidlovchi olgan elektronlar soniga doimo teng bo’lishi kerak Oksidlanish-qaytarilish reaktsiya-larining koeffitsient tanlashdagi elektron-ionli usuli ana shunga asoslangan.
Agar oksidlanish jarayoni murakkab ko’p atomli zarrachalar qayta guruhlanishi bilan borsa, masalan, o’zida kislorod tutgan (MnO₄^-, H₂O va boshqalar) moddalar bilan, u holda yarim reaktsiyaga atomlar sonini tenglashtirish uchun, jarayonlarning ishtirokchisi sifatida H^, OH^- yoki H₂O molekulalarini ham qo’shish mumkin. Agar reaktsiya kislotali muhitda borsa, u holda reaktsiyada N^ionlari, ishqoroiy sharoitda borsa reaktsiyaga OH^- ionlari qo’shiladi. Masalan, Fe^2 ionlarining kislotali sharoitda MnO₄^- ionlari bilan oksidlanish reaktsiyasiga stexiometrik koeffitsient tanlashni ko’rib o’taylik.
Fe^2MnO₄^- Mn^2Fe^3
Oksidlovchi MnO₄^- reaktsiya natijasida Mn^2 ga aylanadi. MnO₄^-Mn^2
Tenglamaning ikki tomonidagi atomlar sonini tenglashtirish uchun, yarim reaktsiyaning chap tomoniga 8 N^ ni kiritamiz, u holda o’ng tomoniga 4 N₂O ni yozish kerak bo’ladi:
MnO₄^-8H^Mn^24 H₂O
Bularning zaryadlari sonini tenglashtirish uchun tenglamaning chap tomoniga 5 ta elektron kiritiladi:
MnO₄^-8H^5e^-Mn^24H₂O (4)
Ko’rinib turibdiki, qabul qilingan elektronlar sonini aniqlash uchun reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning oksidlanish darajasi, valentligi haqidagi ma’lumot kerak bo’lmadi.
Fe^2 ning yarim reaktsiyasi (3) tenglamadagidan farq qilmaydi, ammo olgan va bergan elektronlar sonini tenglashtirish uchun (3) yarim reaktsiyani 5 ga kupaytirish kerak:
5Fe^25Fe^35e^- (5)
(4) va (5) larni hadlab qo’shsak quyidagi hosil bo’ladi:
MnO₄^-Fe^28H^Mn^25Fe^34H₂O (6)
Odatda yarim reaktsiyalarni birini 2-chisining tagiga yoziladi va tenglamaning o’ng tomoniga vertikal
chiziq chizilib har yarim reaktsiyaning to’g’risiga ko’paytuvchi ko’rsatiladi.
Hamma olingan va berilgan elektronlar sonini teglashtirish uchun yarim reaktsiyadagi stexiometrik koeffitsentlarga ko’paytiriladi. Ko’rib o’tilgan misolda u quyidagicha yoziladi:

MnO4^-8H^5e^-Mn^2^4H2O	1
Fe^2^Fe^3^e^-	5

MnO₄^-5Fe^28H^Mn^25Fe^34H₂O