Rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Vernerning koordinatsion nazariyasi
Vernerning klassik nazariyasiga (1893 y) ko’ra oksidlanish darajasi -bu elementning valentlik o’lchovi; elementning valentlik o’lchovi o’sha elementning nechta vodorod atomi bilan almashinish soniga bog’liq. Masalan Rt xlor bilan reaktsiyaga kirishganda u Pt⁺⁴ gacha oksidlanadi xlor esa CI^- gacha qaytariladi. Pt⁴⁺ ning har bir ioni 4 ta CI^-ionlarini biriktirib oladi va zaryadini kompensatsiyalaydi. Bunday yo’l bilan aniqlangan valentlikni Verner bosh valentlik deb atadi. Bu bilan elementning o’zaro ta’sir etish imkoniyati chegaralanmaydi va unda qo’shimcha imkoniyat hosil bo’lishi mumkin. Bu imkoniyatni Verner qo’shimcha yoki qoldiq valentlik deb atadi. Ana shu
hususiyatiga asosan bu ionga qo’shimcha miqdorda ionlar yoki molekulalar birikishi mumkin:
Masalan: РtСI₄+2CIРtСI₆^2- РtСI₄+2NН₃Рt(NН₃)₂СI₄:
ВҒ₃+NН₃ВҒ₃NН₃ va hokazo.
Bunday yo’l bilan hosil qilingan birikmalarni Verner koordinatsion bog’lanishli birikmalar deb atadi.
Bulardan markaziy ionni ajratish mumkin. Markaziy ionni boshqacha qilib kompleks hosil qiluvchi ion ham deyiladi, u musbat zaryadli bo’ladi. Markaziy ion atrofida ma’lum sonli boshqa ionlar yoki molekulalar guruhlashadi yoki o’rab oladi. Bunday ionlar yoki molekulalarni ligandlar yoki addendlar deyiladi.
Kompleks hosil qiluvchi ion addendlar bilan birgalikda birikmaning ichki sferasini tashkil etadi.
Ligandlarning ichki sferadagi maksimal soni markaziy ionning koordinatsion sonini belgilaydi. Eng ko’p koordinatsion sonlar 4 va 6 dir,
lekin koordinatsion soni 2,3,5,7,8,9,10 bo’ladigan kompleks birikmalar ham mavjud.
Ko’pchilik kompleks birikmalarda ichki sferadan tashqari, manfiy yoki musbat ionlardan iborat bo’ladigan tashqi koordinatsion sfera ham bo’ladi.
Tashqi sfera ionlari kompleks hosil qiluvchi bilan ionogen bog’langan bo’ladi, ya’ni moddalar suvda eriganda ular erkin ion holida ajralib chiqadi. Aksincha kompleks hosil qiluvchi ion bilan ligandlarning bog’lanishi ionogen bo’lmaydi va suvli eritmada butun ichki koordinatsion sfera kompleks ion holida bo’ladi.
К₄[Ғе(СN)₆] da Ғе²⁺ - kompleks hosil qiluvchi, CN^—ligand
Tashqi koordinatsion sferada K⁺ ionlari bo’ladi.
[Fe(CN)₆]^4—ichki koordinatsion sfera
Suvda eritilganda K₄[Fe(CN)₆]4K⁺+[Fe(CN)₆]^4-,bo’ladi.
Kompleks ionlar zaryadi kompleks hosil qiluvchi ion bilan addendlar zaryadining algebraik yig’indisiga teng
Masalan:[Fe(CN)₆]^4-anioning zaryadi +2+(-6)-4 ga
[Cd(NH₃)₄]²⁺+2+0+2 ga
[Cd(SN)₄]^2-+2+(-4)-2 ga teng va hokazo.
Berilgan elementning kompleks birikmadagi valentligi deb markaziy atom-kompleks hosil qiluvchi ionning shu birikmadagi hamma bog’larning yig’indisiga aytiladi.
Kompleks hosil qiluvchining koordinatsion sonini bilish har xil kompleks birikmalarning formulalarini yozishga imkon beradi.
Masalan; Cu²⁺ning koordinatsion soni 4ga teng uning ammiakli kompleks birikmalarining tarkibi quyidagicha bo’ladi:
[Cu(NH₃)₄]CI₂;[Cu(NH₃)₄]SO₄;[Cu(NH₃)₄(OH)₂;[Cu(NH₃)₄]CO₃ va hakoza.
Ko’pgina hollarda bir zaryadli manfiy ionlar hamda kompleksda bittagina koordinatsion o’rinni egallay oladigan NN₃, N₂O, S₂N₅ON va shunga o’xshashlar ligandlar bo’lib xizmat qiladi. Ammo birdaniga 2 ta va undan ortiq koordinatsion o’rinli ligandlar ham mavjud.
Bitta bog’ hosil qiladigan ligandlar-monodentantlar deyiladi (NH₃, H₂O, CO, CI^-, Br^-, I^-, CN^- va hakoza).
Ikki va undan ortiq bog’ hosil qiladigan ligandlar-polidentant ligandlar deyiladi.
Masalan:C₂O₄^2-, SO₄^2-,CO₃^2- hokazo.
Bitta ligandning har bir konktret holda har xil dentantlikni namoyon qilishi mumkin. Masalan, 6 dentantli EDTA +2 zaryadli kation
bilan 4 ta bog’.3+ zaryadli kation bilan 5 ta bog’, 4+ zaryadli bilan 6 ta bog’ orqali bog’lanadi.

Polidentant ligandlar bilan hosil qilingan komplekslarni ^«xelatlar^» yoki ichki kompleks birikmalar deyiladi.