Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

Rim saltanatining “Oltin davri” (Antonin Piy printsipati).
Adrianning o‘z farzandi bo‘lmaganligi bois o‘lim to‘shagida yotgan chog’ida 
eng zodagon va g’oyat boy sеnatorlardan birini, galliyalik Tit Avrеliy Antoninni 
o‘ziga voris qilib qoldirishga qaror qiladi. Adrian vafot etgach, Tit
Avrеliy Antonin impеrator etib saylanadi va unga Antonin Piy dеb nom bеriladi.
Rim tarixchilari kеyinroq ularga ergashib Yevropa tarixchilari ham Antonin 
Piy davrini (milodning 138-161 yillari) “Oltin davr” dеb ataganlar. Biroq hozirgi 
vaqtda obidalardan matеriallarni o‘rganish natijasida Rim impеriyasining II asri 
o‘rtalaridagi ahvoliga bеrilgan bu tavsifni shartli ravishdagina qabul qilishga 
to‘g’ri kеladi.
Impеrator Antonin Piyni xatto ko‘klarga ko‘tarib yozilgan tarjimai holida 
ham “u o‘zining lеgatlar vositasi bilan juda ko‘p urushlar qilgan” dеb yozilgan. 
Uning davrida Rim qo‘shinlari Britaniyada, Mavritaniyada istilochilik urushlari 
olib boradilar. Rimliklar daklar qo‘zg’olonini bostirib, chеgaradagi alan va 
gеrman qabilalarining hujumlarini qaytarib turadilar. Bu ishlarning barchasi katta 
harbiy kuch, moddiy rеsurslarni talab qilardi.
O‘rta dеngiz sharqiy qismi sohillaridagi viloyatlarni xonavayron qilgan 
tabiiy ofat ham katta qiyinchiliklar tug’dirib, kuchli zilzila Egеy arxipеlagi 
orollarini va kichik Osiyoni ham tеbratib o‘tgan. Rodos shahri va Kichik 
Osiyodagi shaharlar qattiq vayron bo‘lgan. Bundan tashqari Rim, Narbon,
Antioxiya, Karfagеn shaharlari katta yong’inlardan qattiq zarar ko‘rganlar.
Milodning 152-yili Misr, Falastin, Rimning boshqa viloyatlarida 
qo‘zg’olonlar, Rimda esa oziq-ovqat yеtishmovchiligi oqibatida g’alayonlar 
boshlanadi. Antoniy ijtimoiy himoya choralarini bеlgilab poytaxt aholisining eng 
kambag’al qismiga ko‘plab bеpul vino, un va yog’ tarqattiradi. Xayr ehson fondi 
kеngaytiriladi. Ijtimoiy kеskinlik muhitini yumshatish maqsadida xo‘jayinlarning 
o‘z qullariga nisbatan mavjud huquqini chеklaydi, u qulni o‘ldirishni erkin 
fuqaroni o‘ldirish bilan baravar qo‘yadi va xo‘jayinning jabrzulmidan qochib, 
ibodatxonalardan boshpana qidirib kеlgan qullarni egalariga qaytarmaslik 
to‘g’risida qaror chiqaradi.
161- yili Antonin Piy vafot etgach, taxtga uning o‘gay o‘g’illari Mark 
Avrеliy va Lutsiy Vyerlar o‘tirganlar. Lutsiy Vеr vafotiga qadar (milodiy 169yili) 
impеriyani ular rasman birgalashib idora qilishgan bo‘lsa-da, aslida ularning 
kattasi Mark Avrеliy saltanatga xukmdorlik qilgan edi. (169-180 yillar).
U Trayanga loyiq juda yaxshi ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali 
sarkarda, aqlli va uzoqni ko`ra oladigan siyosatchi sifatida o`z oldiga turgan 
muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to`la tugagani 
va Sharqda bosqinchilik siyosatining samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan 
Frot daryosi bo`yicha chegaralarni tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini 
tuzdi. Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa inshootlarini 
bunyod qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida Parfiya bilan tinchlik 44 yil 
saqlandi.

---

239
Sharqda ishlarni tugallab Adrian Yevropa va Afrikada imperiya chegaralarini 
mustahkamlash maqsadida chegara istehkomlarini qurish bo`yicha ulkan ishlarni 
amalga oshirdi. Ana shunday istehkomlardan biri Adrian vali (istehkomi) 
Britaniyada hozirgacha saqlanib qolgan.
Adrian qo`shinni yuqori jangovar holatda saqlab turishga katta e’tibor berdi. 
U legionlarni Rim yoki latin fuqaroligi bo`lmagan provinsiya aholisidan 
to`ldirishga ruxsat berdi. Cchunki qo`shinga xizmat qilishga xohish bildirgan 
fuqarolar soni keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini varvarlashtirish uchun 
asos ana shunday yaratildi.
Adrian davlat boshqaruvi tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator 
tadbirlarni amalga oshirdi. U prinseps kengashini qayta tashkil qildi. Kengash 
tarkibiga oliy amaldorlar, muassasa rahbarlari va yirik yuristlar jalb qilindi. 
Adrian boshqaruvga suvoriylar toifasini ko`plab vakillarini taklif qildi. U davlat 
pochtasini joriy qildi. Provinsiyalar boshqaruvini qayta tuzib, noiblar faoliyati 
ustidan doimiy nazorat o`rnatdi. Adrian uzoq sayohat qildi va ko`plab inshootlarni 
bunyod qildi: Venera va Roma ibodatxonalari, mashhur Rim panteonini bunyod 
qildi.
Antoniylar sulolasining taniqli vakillaridan biri, tarixda taxtdagi faylasuf 
sifatida kirgan Mark Avreliy (161-180-yillar) edi. Mark Avreliy uchun davlat 
manfaatlari hamma narsadan yuqori bo`lib, imperiya taqdiri uchun o`z 
ma’suliyatini to`la anglab yetgan edi. U senator va suvoriy toifalari bilan yaqin 
hamkorlikda ish olib bordi. Senat tarkibiga ko`pgina provinsiya zodagonlarini, 
ayniqsa, kelib chiqishi Sharqdan va Afrikadan bo`lgan nufuzli kishilarni kiritdi. 
Mark Avreliy 19 yil hukmronlik qildi. Unga qarshi shu yillar davomida birorta 
ham fitna uyushtirilmadi. U 180-yil 59 yoshda Vindobana (Vena) shahrida vafot 
etdi. Rimda uning sharafiga kolonna bunyod etildi. Uning merosxo`ri 18 yoshli 
o`g`li Kommod (180-193-yillar) imperator bo`ldi. Antoniylar sulolasining so`nggi 
vakili Kommod qo`pol, shafqatsiz va maishatparast hukmdor edi. Otasining 
o`limidan keyin Kommod kvad va markomann qabilalari bilan urushni tugatib, 
180-yilda Rimga qaytdi. Davlat boshqaruvni o`zining ochko`z yaqinlariga 
topshirib, kayf-safoga berildi. Xotinini qatl etib, buzuqchilk yo`liga kirdi. Katta 
jismoniy kuchga ega bo`lgan imperator o`zini rimlik Gerkules deb e’lon qildi. 
Omma oldiga arslon terisini yopinib, yelkasida kaltak bilan paydo bo`lar edi. 
Amfiteatr sahnasida gladiator sifatida chiqdi. Oxir-oqibatda eshushini yo`qotib, 
kalendarning barcha oylarini o`z nomiga o`zgartirdi. Hatto,
Rimning nomini o`zgartirib, uni “Kommod” shahri deb atashga buyruq berdi.
Kommodga qarshi 183-yilda fitna uyushtrildi, lekin u amalga oshmadi. 
Shundan so`ng, senatorlar toifasiga qarshi taqib-qatllar avj oldi. Pannoniya va 
Britaniyada norozilik harakatlari, daklar va markomannlar qo`zg`olonlari qo`shin 
tomonidan zo`rg`a bostirildi. 192-yilning oxirgi kunida aqlsiz imperatorning 
mashuqasi Marsiya va qo`riqchilar boshlig`i fitnasi natijasida Kommod o`ldirildi.
Boshqaruv tizimi va apparati imperator qo`lida to`plana boshladi. Senat o`z 
siyosiy mavqeini yo`qotishi bilan uning tarkibi ham o`zgardi. Respublika davrida 

---

240
yuqori mavqega ega bo`lgan zodagon oilalari fuqarolar urushi va 
proskripsiyalarning qurboni bo`ldilar. Qolganlari esa, kambag`allashib qoldi. 
Prinsipatning birinchi yillarida ularning o`rnini suvoriylar, munisipiylardan 
chiqqan boy zodagonlar egalladilar. Klavdiy davrida senat tarkibiga gall qabilasi 
ekvlarning romanlashgan zodagonlari uchun yo`l ochildi. Vespasian davrida 
senatga munisipiylar, koloniyalar va provinsiyalardan yangi kishilar kiritildi. 
Eramizning I asri so`nggida kelib chiqishi gallardan bo`lgan kishilar senatga 
kiritildi. Keyingi 100 yillik boshida senat tarkibida Kichik Osiyo va Afrikadan 
kelgan senatorlar, ko`pgina yunonlar uchraydi. Qadimgi Rim nobilitetining 
vakillari senatda deyarli qolmadi va ular bilan birga senatdagi muxolifat kayfiyati 
ham yo`qoldi.
Rim jamoa huquqlarini bir shahar-davlat sifatida o‘zining yangi dunyosida 
hukmronlikni amaliy ta’qib ostida boshladi. Faqat uzoq va ba’zan zo‘ravonlik 
jarayoni sinov va xatolik bilan yakka hukmronlikka asoslangan imperiyaning 
siyosiy tizimini yaratishga erishdi. Rim bosqinchiligi va imperiya binolari 
uzluksiz tajriba, yangilik va moslashishdek bir jarayon kabi ifodalanadi
87
.
Prinsepslar hokimiyatining yana bir tayanchi suvoriylar toifasi edi. I-II 
asrlarda suvoriylar savdo-moliya zodagonlari mavqeini saqlab qoldi. Lekin bu 
davrda suvoriylar xizmatdagi odamlkarga aylana boshladi. Ularning ijtimoiy 
tarkibi ham o`zgardi. Yangi suvoriylarning kelib chiqishi Italiya munisipiylari va 
provinsiyalardan edi. Suvoriylarning yuqori qatlamini, eng avvalo, boyib ketgan 
moliya zodagonlari, o`rta qatlamni esa, davlat xizmatiga ko`tarilgan amaldorlar 
tashkil qildi. Suvoriylarga prokuratorlar lavozimi, provinsiyalardagi prinseps 
mulklarining boshqaruvi, pretorian gvardiyasi prefekti, politsiya xizmati 
qo`riqchilarining prefekti kabi lavozimlar ajratildi. Adrian davrida suvoriylar 
prinsepsning shaxsiy devonxonasida xizmat qila boshladilar. Shu vaqtgacha 
prinsepsning shaxsiy devonxonasida barcha ishlarni imperatorlarning ozod 
qo`yilgan qullari bajarar edi. Avgurt davridan suvoriylar toifasining vakili uchun 
eng oliy daraja pretor prefekti lavozimi bo`lib, undan keyingi o`rinda Misr prefekti 
turar edi. Suvoriylar toifasi imperator hokimiyatining mustahkamlanishiga va 
imperator boshqaruvining oqilona bo`lishiga yordam berdi.
Imperatorlar shahar plebeylariga nisbatan respublika davri Rim 
zodagonlarining siyosatini davom ettirdilar. Rimda avvalgidek 200 000 kishiga 
tekin non tarqatilar edi. Rimning oddiy aholisi hech qanday siyosiy huquqqa ega 
emas edi. Ularning bir qismi ishlab chiqarish bilan, ko`pchiligi davlatdan tekin 
non olib, zodagonlarning uylarida klient majburiyatini bajarar edi.