Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

Rim- Italiya konfederatsiyasi.
Rim istilo qilgan yerlarni idora qilish 
tartibi sekin- asta, eramizdan avvalgi V-III asrlar davomida tarkib topgan. Rim 
polisining imtiyozli holatda bo‘lganligi bo‘ysundirilgan Italiya qabilalari , xalqlari 
va shaharining qaramlik darajalari turli – tumanligi va ularga berilgan 
huquqlarning ham xilma –xilligi Rim idora tartibining o‘ziga xos xususiyatidir. 
Istilo qilingan Italiya aholisining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyot 
darajalari xilma – xil bo‘lganligidan ularning huquqiy ahvoli ham xilma-xil 
bo‘lgan.
Rim fuqarlari yashagan koloniyalar huquq jihatidan ko‘proq imtiyozlardan 
foydalangan. Koloniyalar aholisi Rim xalqining bir qismi bo‘lib, fuqarolik 
huquqlariga ega bo‘lgan. Koloniyalar ayniqsa , urushda qattiq qarshilik ko‘rsatgan 
qabilalar, xalqlar va shaharlardan qortib olingan yerlarga joylashtirilgan. 
Koloniyalarda yashovchi Rim magistratlarini saylashda ishtirok qilganliklari 
uchun ular shu magistratlar tomonidan idora qilinishi lozim deb qaralgan. Shuning 
uchun ham koloniyalarning o‘z ichki idorasi bo‘lmagan. Bunday idora tashkiloti 
ba’zi koloniyalar uchun amalda noqulay bo‘lgan va ulardan ba’zilari avtonom 
huquqlarini olgan. Koloniyalar doimiy harbiy garnizonlardan iborat bo‘lganligi 
uchun istilo qilingan Italiya viloyatlarida Rim hokimiyatini mustahkamlashga 
yordam berishlari lozim bo‘lgan.
Ko‘p zamonlardan beri Rim davlati tarkibida bo‘lib mustaqil yashab kelgan 
Italiya jamoalari , ya’ni munitsipiallar ikkinchi guruhni tashkil qilgan. Ular 
o‘zlarining ichki idoralariga ega bo‘lgan. Munitsipiallar aholisi o‘z magistratlarini 
shahar kengashini saylashga, xalq majlislarida qatnashishga haqli bo‘lgan. 
Keyinchalik ular Rim fuqarolik huquqlaridan ham foydalanadigan bo‘lganlar.
Ovoz berish huquqiga ega bo‘lmagan jamoalar qaramlikning bundan keyin 
turadigan pastki bosqichiga mansub bo‘lgan. Ularning o‘z-o‘zini idora qilish 
tashkiloti bo‘lsa-da ; huquqlari cheklab qo‘yilgan: ularning a’zolari 
komissiyalarda ishtirok qila olmagan, magistrat qilib saylana olmagan. Jamoaning 
hayoti Rim vakillari nazorati ostida bo‘lgan. Ovoz berish huquqiga ega 
bo‘lmagan. Jamoa a’zolari va nikoh huquqlarida Rim fuqarolari bilan teng 

---

210
bo‘lgan. Rim ittifoqchilari eng ko‘p sonli guruhni tashkil etgan. Ularning ahvoli 
har xil shartnomalar bilan belgilangan. Ittifoqchilarning ko‘pi olib borilgan 
urushlarda ishtirok qilishi majburiy bo‘lgan, boshqalari esa Rimga hujum qilingan 
taqdirdaginagina unga yordam bergan. Ittifoqchilar Rimga yordamchi qo‘shin ( 
“qon solig’i”) bergan va ularni boqqan. Rasmiy jihatdan ular ba’zi bir 
mustaqilliklarga ega bo‘lgan.
Rim va latin ittifoqi shaharlari ta’sis qilgan latinkoloniyalari ham 
avtonomlik huquqlaridan foydalangan. Latin koloniyalaridan Rimga ko‘chib 
kelga kishilar Rim fuqarolik huquqiga ega bo‘lgan. Rim urush qilgan vaqtda ular 
Rimga alohida ittifoqchi atryadlal berganlar.
Rimga qattiq qarshilik ko‘rsatgan va hech qanday shartsiz g’olibga taslim 
bo‘lgan qabilalarning huquqlari ayniqsa cheklab qo‘yilgan. Taslim bo‘lgan qabila 
a’zolari yerlarining 1/3 qismidan tortib 2/3 qismigacha Rimga berganlar, avtonom 
tashkilotlari bo‘lmagan , o‘zaro aloqa qilishdan, savdo va nikoh munosabatlaridan 
mahrum qilishgan, qurol-yarog’ taqishga haqlari bo‘lmagan.
Rim davlatidagi ittifoqchi jamoalarning ahvolini yuridik jihatdan 
klientellerning ahvoli bilan tenglashtirsa bo‘ladi, chunki ular ham kliyentlar kabi 
to‘la huquqli deb hisoblanmasa-da , har holda erkin fuqaro bo‘lgan.
Italiyada tarkib topgan idora tartibi juda epchil bo‘lgan. Hammadan ham 
ko‘ra bu tartib Rim uchun qulay bo‘lgan. Rimliklar qadimgi urug’doshlik 
aloqalarini yemirib, Italiyaning butun aholisini qaramlik va tobelikning turli 
bosqichiga qo‘yib, huquqda tengsiz jamoalarning bir – birlari bilan raqobatlashish 
va o‘zaro dushmanlik vaziyatini vujudga keltirganlar.
Bo‘ysundirilgan Italiya xalqlarining yerlari davlatga qarashli jamoat 
dalalariga aylantirilgan. Jamoat dalalari odatda din fuqarolari o‘rtasida taqsim 
qilingan. Taqsim qilib berilgan yerlarning ko‘pi patritsiylar va zodagon plebey 
urug’i a’zolari qo‘liga tekkan. Yerlarning konsentratsiya jarayoni davlat ( jamoa) 
yer egaligining siqib chiqarilishiga , katta yer egalari bilan mayda yer egelari 
o‘rtasida kjurashning keskinlashishiga olib kelgan. Kolonistlar ( ko‘proq Rim 
plebeylari davlat yer fondidan chek yerlar olgan. Yerlarni ular va omon qolgan 
mahalliy aholi haydab ekkan. Koloniyalar ta’sis qilinishi mayda va o‘rta italiy 
dehqonlari tabaqasini vujudga keltirgan.
Rim respublikasi yashagan birinchi asrlarda quldorlik munosabatlarining 
taraqqiysi u munosabatlarning patriarxal formalaridan sekin- asta klassik 
formalariga o‘tishi bilan harakterlanadi.
Eramizdan avvalgi V-III asrlarda Rimning Italiyada olib borgan urushlari 
natijasida chet qabila va chet yerlik qullar soni ko‘paygan. Etrusklarning Veyyami 
shahri bilan bo‘lgan urush vaqtida rimliklar 8 ming kishini asir olganlar va qul 
qilib sotib yuborganlar. Eramizdan avvalgi 306-yilda, Tit Liviyning aytishicha, 
asir olingan 7 ming samniy qul qilib sotilgan. Biroq Italiyaning Rim urushib 
o‘ziga bo‘ysundirgan ko‘pgina qabila va elatlari erkin bo‘lib qolavergan, chunki 
qullar mehnati ko‘pincha hali katta foyda keltirmagan.

---

211
Qullikning dastlabki boshqa bir manbai avvalgicha qarz asorati bo‘lib 
qolavergan. Qarz qulligining saqlanib qolishiga qishloq aholisini o‘z yerlarida 
dehqonchilik qilishdan hiyla vaqtlargacha ajratib qo‘ygan uzluksiz urushlar va 
dehqonlar ixtiyoridagi yerlar juda kam bo‘lganligi ham sabab bo‘lgan. Rim o‘ziga 
bo‘ysundirgan ba’zi Italiya xalqlarining qaramlik formalari Spartanlar ilotiyasini 
eslatgan. Shunday qilib klassik qullikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi 
Italiyadagi quldorlik munosabatlarining xilma xilligini yo‘q qilmagan.
Quldorlikning o‘sishi , g’oyat shafqatsiz muamalaga duchor qilingan 
boshqa qabila chet yerlik qullarning ko‘payishi qullarning huquqiy ahvoliga 
o‘zgarishlar kiritilishini taqazo qilgan. Eramizdan avvalgi III asr boshiga kelib 
tamomila xo‘jayin ixtiyoridagi buyum deb qaralgan qullarning butunlay yuridik 
huquqsizligini belgilab bergan yangi huquq normalari tarkib topgan. Qul yoki uy 
hayvonini o‘ldirgan yoki mayib qilgani uchun bozor narxi yuzasidan jarima 
solingan. Qul keltirgan zararni xo‘jayin to‘lagan, xolbuki, XII jadval qonuniga 
muvofiq qul javobgar bo‘lgan . Shunday qilib, huquq normalarining rivojida : 
qullarning yuridik jihatdan huquqsizligini qonunlashtirish , ularni fuqarolar hayoti 
va siyosiy hayotdan o‘chirib tashlash mayli bo‘lganligi aniq ko‘rinib turibdi.
Qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilikda qullar mehnatidan tobora kengroq 
foydalanila boshlagan. Qullar qurilish ishlariga , Rim flotida eshkakchilikka jalb 
qilingan. Davlat ixtiyoridagi qullar kohinlar kollegiyasiga kiritilgan, xudoga 
qilinadigan ibodatlarda kohin yordamchisi vazifasini bajargan, jarchilik, jallodlik 
qilgan va hakozo. Davlat ixtiyoridagi qullar xususiy shaxslarning qullaridan ko‘ra 
ba’zi imtiyozlarga ega bo‘lgan. Davlat ixtiyoridagi qullar ma’lum moyana 
olganlar, ayrim hollarda Rim sudiga shikoyat qilishga haqli bo‘lganlar.
Qullar ilk respublika davridayoq xo‘jalik munosabatlarida bir xil 
bo‘lmagan. Ba’zilarining moddiy vositalari bo‘lmagan, demak,shu bilan ular 
to‘lov berib ozod bo‘lish imkoniga ega bo‘lganlar.
Eramizdan avvalgi IV-III asrlarda Rim jamiyatining murakkab sinfiy va 
sotsial tuzilishi tarkib topgan. Rim jamiyati erkin kishilar va qullarga bo‘lingan. 
Erkin kishilar o‘z navbatida , nobillarga ( oily magistratlik mansablarini , Rim 
senatida senatorlikni egallagan kishilarga ) , suvorilarga va juda ko‘pchilik qishloq 
va shahar plebsiga : mayda dehqonlar va shahar hunarmandlariga bo‘linganlar. 
Erkin kishilar ichida kam huquqli guruhlar: ozodlikka chiqarilgan qullar, 
kliyentlar, asoratga solingan erkin kishilar bo‘lgan. Ulardan ba’zilari erkin kishilar 
bilan qullar o‘rtasidagi muallaq holatda bo‘lganlar. Ular o‘zlarining sobiq 
xo‘jayinlariga ma’lum to‘lov berib, xo‘jayinlarining ba’zi ishlarini bajarib 
turganlar, ular yana qullik holatiga qaytishlari mumkin bo‘lgan. Shunday qilib 
Rim jamiyatining tuzilishi doim o‘zgarib turuvchi holatda bo‘lgan: yangi to‘la 
huquqli, kam huquqli guruhlar, yangi toifalar bo‘lgan.
Rim rivoyatlarida eramizdan avvalgi V asrda odatda o‘z ta’sirini 
mustahkamlab olishga uringan biron zodagon boshchiligida qullarning shahar 
plebsi bilan birlikda qo‘zg’alon qilganligi to‘g’risida ma’lumotlar saqlangan. 

---

212
Eramizdan avvalgi IV-III asrlar davomida qullar plebsning iqtisodiy va siyosiy 
huquqlar uchun olib borgan kurashlarida bir necha bor qatnashgan.