Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик



Download 7,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet149/151
Sana28.05.2022
Hajmi7,75 Mb.
#614080
1   ...   143   144   145   146   147   148   149   150   151
Bog'liq
True (1)

Агроценозлар яратиш — хилма-хид экинларни мева.уругли ўсимликлар 
билан алмашлаб экиш, органик ўғитлардан фойдалани>и, далачнлик, ўт- 
эорчилик, ўрмон массивлари ёки минтакалар барпо этишни биргаликда олиб 
бориш биологик махсулдорликнннг баркарор бўлишида алоҳида аҳамият- 
га эга. Ана шундай система тупрок унумдорлигинн саклаб колишни таь- 
минлайди.
Табиат ресурсларини, шунда хам к и ш л о к хўжа лигининг ўзидаги ресурс- 
ларнигина эмас, балки ўрмон ва даштлардаги.дарё ва океанлардаги ёввойи 
хайвонларни хам тиклаб, аслига келтириш асосий ваэифадир. Балик урчи- 
тиш учун заводлар курнлмоқда.
О зик эанжирларини ўрганиш асосида хозир йирткич ҳайвонларга бўлган 
муносабат ўзгартирилди. Уларнинг ролини шундаи деб тасаввур килсабўла 
ди. Йирткич кушларни йўкотиш чигирткаларни ейдиган бакаларни йўк 
килувчи илонларни кўпайиб кетишига олиб келади. Чигиртка кўпайиб, экин 
ларни Йўк килади. Бўрилар нимжон ва касал хайвонларни овланди ва шу 
билан буғулар ва бошка ҳайвонлар ўртасида эпидемик касалликлар тар 
калншига йўл кўймайди. Бойкуш, тулки, бўри, сувсар ва бошка йирткич 
хайвонлар табиатда ўэига хос санитарлик ваэифасини бажаради.
Сувўтлар бнлан хайвонларни денгиз плантацияларида стиштиришга ки- 
ришилди
Гўшти лаззатли ва оқсйлга бой икки тавакали баъзи денгиэ моллюска 
ларини етиштириш истикболли бўлиб чикдн.
Океанлар каърини ва инсоннинг сув остида шнай олиш имкониятларини 
текшириш катта ахамиятга эга. СССР ва жаҳоннинг бошка мамлакатла- 
рида денгиз каърилари текшириб чикилмокда. Инсоннинг денгиз тубида 
бўлиши сувўтлар, ҳайвонлар етиштириш учун, фойдали казнлмаларни чи- 
кариб олиш учун имкон беради.
Ҳоэир СССР ва бошка социалистик мамлакатларда инсон ҳаётини сак- 
лаб колиш ва ҳар томонлама яхшилаш муаммоси турибди. Ш у муносабат 
билан хаёт тўғрисидаги фан бўлмиш биологияни янада ривожлантириш 
ғоят катта аҳамиятга эга. Биологиянинг энг асосий ваэифаси инсониятни 
овкат бнлан таъминлашдир, олимларнинг хисобларига караганда, инсо- 
ният кўпайиб, 2000 йилга борганда сони 6 млрд. кишигача етади.
Инсон томонидан саклаб, кувватлаб бориладиган юкори маҳсулли эко- 
логик системалар, шунингдек шамоллардан, курғо кч и л ик, кумлардан, жа- 
лалар, селлардан, туп ро к эроэиясидан ва бошкалардан экин майдонлари- 
нн саклайдиган баркарор дарахтзорлар (биогеоценоэлар) яратиш зарурия 
ти туғилади Ш у билан бирга табиий ресурслардан ваҳшиёна фойдаланиш- 
га каршн кураш олиб бориш керак Қўрикхоналарда асраладиган ёввойи 
ҳайвонлар билан ўсимликлар генофонд сифатида селекция учун мухим 
Ажойиб биогеоценозлари, ноёб ўсимликлари ва хайвонлари бўлган ланд- 
шафтларни саклаш учун кўрикхоналар ва заказниклар барпо 
этилган. 
СССР да дастлабки кўрикхоналар табиат мухофазасига, табиат ёдгорлик 
лари намуналарини саклаб колишга катта ахамият берган В. И. Ленин кўр- 
сатмасига мувофик барпо этилган эди.
Ирсиятни бошкариш сермахсул хайвон зотлари ва юкори хосилли ўсим- 
лик навлари олншга имкон беради. Интродукция, иклимлаштириш ва се-
www.ziyouz.com kutubxonasi


Н о о с ф е р а
26!
лекция бутун дунёдаги ўсимликлар ва ҳайвонлар ресурсларини тобора кўп- 
рок сафарбар килиб боради
Кўпгина муаммолар инсон хаёти гигиенасига ва медицинага тааллук- 
лидир.
С ўнгги йилларда генетика соҳасида килинган кашфиётлар муносабати 
билан саноатда антибиотиклар, витаминлар, ўстирувчи моддалар, оэик маҳ 
сулотлари ишлаб чикаришни ташкил этиш учун эарур бўлган микроорга- 
низмлар селекцияси, ген инженерияси айниқса ривож топган. Х ужайранинг 
тузилишини, моддалар алмашинувй'ва ирсий асосларини' ўрганиш кўнгина 
касалликларнинг олдини олиш масалаларнни ҳал килишга ёрдам беради. 
Одам бекаму кўст овкатлангани, нормал шароитда яшаб, меҳнат килгани 
ҳолда соғу саломат юрадиган ва уэок умр кўрадиган бўлади.
Биология техникага таъсир ўткаэмоқда: бионика деган фан вужудга 
келди, у жонли организмларни ўрганиш асосида одам нерв системасига 
таъсир килмайдиган тежамкор ва шовкинсиз механиэмлар яратишга ёр- 
дам беради.
Саноатнииг зарарли чикиндиларини моддалар айланиб юрздиган доира- 
дан чикариб юборнш айникса аҳамиятга эга.
Туташ фазода моддалар айланиб юрадиган бошкарилувчи доира яра- 
тиш инсоннинг космик кемаларда уэок сафар килиши ва атмосфераси бўл- 
маган Ой ҳамда бошка планеталарда бўлиши учун имкон беради. Янги фан — 
космик биологин олдида талайгина вазифалар: одамни космосда яшаш учун 
зарур шароитлар билан таъминлаш; радиация ҳавфини бартараф этиш; 
вазнсизлик шароитларида инсон органнзмининг чидамлилигини ошириш; 
космнк сафар шароитларида ўснмликлар ва ҳайвонларнинг ривожланиши- 
ни ўрганиш; жонли материянннг космосдаги шароитларда кандай шакл- 
ларда бўла олишини текшириш ва бошка вазифалар турибди. Бу муаммо- 
ларнинг кўпгннаси ҳознрнинг ўзида ҳал килинган.
Биологик билимларни ёйиш ва ўзлаштнриб олиш табиат муҳофазасига 
таъсир килиш билангина колмай, балки унинг бойликларидан планли ра- 
вишда фойдаланиш ва буларни тнклашда эарур асас бўлиб ҳам колади. 
Биологияни билмасдан туриб, дарёлар ўзакини ўзгартириш, сув омборлари 
куриш, ГЭС лар ва табиий хомашёни ишлайдиган эаводлар барпо этиш- 
нн лойихалаштирншни хаёл килиб ҳам бўлмайди. Х ал к хўжалигига оид 
барча масалаларни ҳал қилишда табиат ўзгаришлари оқибатларини — 
бу ўзгарншларнинг иқлимга, одамга, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёснга кан 
дай таъсир килишини ҳисобга олиш керак. «Маданият, онгли равишда йўл- 
га солинмасдан, балки стихияли равишда ривожланиб борар экан, ўэидан 
кейин чўлу биёбон колдиради» (К. М аркс).
Биологияни, жумладан биосферани ўрганиш ҳар бир кишига атроф 
табиатни саклаб колишнинг аҳамиятини тушуниб олиб, уни тиклашда иш- 
тирок этишига ёрдам бериши керак.
Қудратли техника ва энергияни бошқариб бораётган инсон биосферада 
ғоят катта ўэгаришлар ясаб, унинг доираларнни кенгайтириб бормокда. 
Биологик билимлар буни Ердаги кейинги ҳаётга зиён-эаҳмат етказмасдан, 
окилона давом эттириб бориш учун имкон беради.
1. Ноосфера нима? 2. Ғ.рда инсон томонидан ю зага келтирнлаётган геологик ўэга- 
^
риш ларга мисоллар келтиринг 3 Табнат муҳоф азаси ва унн ти кла ш н н н г кандай ис- 

тикболлари бор? 4 Табиат муҳофаэаси экологиянинг қандай қо нун иятла ри га асос- 
.
ламадн? 5. Б иологик билимлар инсон аа келгуси инсоннят ж а м ияти хаётида кандвй 
аҳам нятга эга?
www.ziyouz.com kutubxonasi


А Т А М А Л А Р К Г Р С А Т К И Ч И
А б ио тнк ф акторлар 73, 75— 77 
А встралопнтек 63 
Аятотроф 86, 192 
Агроценоз 99,101 
Аденин 150
Аленоаинтрифосфат кнслота (А Т Ф ) 134, 154 
156, 159, 169 
А ж р а л и ш ко нун и !99 
Аллсллар (аллел генлар) 201, 202 
А м инокислоталар 141, 144 
АиаФаэа мейоэла 181 
Аивфаэа митозда 174 
Антропоморфоэ 60 
Антропоген факторлар 73 
Антропогеиеэ 59 
Ароморфоэ 46 
Атавиэм 55 
Атмосфера 104
А том ларнинг бногеи миграцияси 112. 113 
Аутосом алар 209
Бактсрноф аг 137
Б актсриялар 112, 113, 135, 137, 138 
Бентос 109 
Б иогенетик ко нун 40 
Биогеоценоз 65, 89, 95. 110, 253 
Б иологик прогресс, та р а кки ё т 48 
Б иологик регресс 48 
Б иологик ритмлар 79 
Б но л о гик «спат» 80 
Б ио л о гнк тўсикла р 16 
Бномасса 105
— океаилагисн 108
— тупр о кд агисн 107, 108
— ку р у кл н к д а ги с н 107
Биосинтеэ, оксилла р биосинтеэи 159, 167 
Биосфера 5, 103, 104, 114 , 253, 254 , 257
— эволю цияси 253 
Биотехнология 232. 249, 250, 251 
Б иотик факторлар 73 
Бпрламчи оғнэ 185
Б ўлнниш , хуж а й р а б ўл н ки ш и 173 
Бўлиниш луии (у р ч у ғи ) 174
Вамуоль 124, 125 
Варнамтя 219 
Варипцион эгри чи эн к 219
В ариацнон ка то р 219 
Внруслар 137
Гамета 177
Гаметалар софлиги 199 
Гаплоид 176 
Гаструла 185
Ген 159, 181, 199, 200, 201, 205, 211— 213 
Ген мутациялари 222 
Ген ииж енерияси 250 
Ген таъсирлари 2 1 I
— кў п томомлама таъсири 212
— ўзаро таъснри 211 
Генлар би ри киш н 208
Генетнк тур меэонлари (критерийлари) 14, 
175
Генетика 4, 195, 216, 227, 242 
Генеологик метод 214 
Генотип 196, 213, 217, 226 
Генотипик ўэга р увч а нл ик 221 
Генофонд 229 
Гсограф ик эоналлик 97 
Географ ик тур хосил б ў л кш н 34 
Гсограф нх тўси кл а р 16 
Геологик к о б и к 104 
Гетерогам еталик 210
Гстероэигот индивндлар, гетерозигота 
199, 
200, 204 
Гетероэигот форма 
Гетероэнготалик 199, 214, 215 
Гетерозис 237, 246, 248 
Гетеротроф 86 
Гибрид, дурагай 197. 199 
Гндросфера 104 
Г л и ко ка л и кс 122 
Гликолиэ 156, 157 
Го льж и апларати 130, 134 
Гом огам еталик 210 
Гомоэиготалар 200 
Гом озиготали к 199, 203 
Гом о логик каторлар ко нун и 225 
Гуанин 150
Д а р в и н таълим оти 12 
Д а рв ини зм 12 
Д енгенерацня 47
Д езоксирибонуклеин кислота (Д 1 1 К ) 134, 137, 
150. 160, 173, 183
www.ziyouz.com kutubxonasi


А т а м а л а р к ў р с а т к и ч и

263
Д е н а тур а ц и я , окснл денатурацияси 145
Д ивергенци я 34
Д Н К кодн 159
Д о м и на нт бслги 197, 198
Д о м н н а н тл и к 197, 218
Д у р а га й , гибрид 197, 199
Д у р а га й кучи 248
Д у р в га й л а ш 237
Ж и н с белгиланиш и 210 
Ж н к с генетикаси 208 
Ж и н си й кўп а й и ш 177 
Ж и н си й яромосомалар 209 
Ж инсий х у ж а й р в 179, 188 
Ж инссиз кўп а йиш 177
З игота 182
З от 20, 233, 234, 248
И диоадаптаиия 117 
И золяиня 29 
И ндивидуал танлаш 236 
Интерфаэв 133, 134, 173, 175 
Ирсий ўэга р увч а нл ик 18 
И рсиймас ўэгарувчаилик 17 
И р сият 195. 213. 226
— хромосомага алокадор хили 227
— цитоллазм атик хили 227 
И р кч и л и к 68 
И клим л а ш ти ри ш 8
К ип р икч а л а р 132 
К ислородли парчаланиш 157 
Кнслородсиэ парчалаииш 156 
Коацереатлар 191 
К од, Д Н К коди 159 
К ом ллем ентарлик прннципи 152 
Конвергенцня 45 
Консум ентлар 86
К о нью га ци я , 
хромосомалар 
коиъ ю гацияси 
181
Кристаллар 129 
К ром аньон одами 67 
К ў к -я ш к л сувўтлар 135, 253 
К ўп а й и ш интенсивлиги 23
Л ейколластлар 130 
Л иэосом алар 130, 131 
Л ипид лар 148 
Литосф ера 104 , 257
М ав сум и йл ик, табнатда 78
М ад аний ўсим ликл арнннг келиб ч н ки ш мар-
казлари 234, 235
М акр оэа олю ци я 39
М атри ца синтеэи реакцияси 163
Меэодерма 185
М ейоэ 179
М ембранв 122. 129. 168
— плаэм атик мембрана 122
— ядро мечбранаси 133 
М еидель ко иун ла р и 195
—■
биринчисн 195. 197
— икким чиси 202. 204, 207 
М етаф аэа 174, 181
М етод, одам ирсиятнни ўр га н иш методлари 
214
— биохимиявнй хнли 216
— генеологик хилн 214
— гибр ид о л о гик хили 196
— цитогенетик хили 215
— эги за к методи 215 
М и кр о п л о н кто н 109 
М икроэнолю иия 33, 34 
М иллиА парк 85 
М нм икрнм 30 
М инералланиш 93 
М иоф ибриллалвр 132 
М итоэ 173, 175 
М итохонд риялар 129 
М одаалар алмаш ииуви 154
— п ла стик хили 154
— энергетнк хнли 155, 156 
М од д а лвр иннг айляниб юриш и 110 
Модиф икациом ўэга р уа ча нлик 18, 217, 218 
М аделлаш 74
М ономер 141 
М ор га н ко н ун и 208 
М осланиш 29 
М ута ц и я 18, 221, 224
— гемгя алокедор хилн 222
— сом ати к хилн 223
— рецесснв хили 224
— хромосом вга б о ғл и к хили 223 
М ута цн аи ўзга рув ча н ли к 18, 221
Н авлар 20, 233. 234 
Неандсртал одами 65 
Нунлемн мислоталар ( Д Н К ва Р Н К ) 149 
Н уклеотидлар 150
Одам геметиивси 213 
Одам ирсняти 214 
Одам ир кл а р и 68 
О дам пайдо бўлиш и 55 
О эи к аанж ири 87, 92 
Оитогенеэ 39 
О рганнэм 120, 142. 177 
О ргани эм л а ри инг кўп а й н ш и 177 
О рганиэм ларнинг мосланувчанлигн 27, 28, 
30
О рганоидлар 130, 132 
О ксил дематурацняси 146 
О ксил сиитеэи 166, 167 
О ксил стр уктур а си 142 
— бирламчисн 143
— нккилам чиси 143
— учлвм чиси 143, 145
www.ziyouz.com kutubxonasi


264
А там аллр к ў р С 4 т « т и
— тўртлам чиси 145 
О ксил л а р нин г ф ункциялари 145
— ка та л ити к ф ункцияси 146 
— транспорт ф ункцняси 147
— энергетик ф ункцияси 147 
О ксилларм инг туэилиш и 141 
О ксил ла р нин г хоссалари 145 
О ксил пардаси 137
Партеногеиеэ 183 
Пептидлар 142 
П нноцитоз 126 
П нтска нтр о п 64 
П ла эм а тнк мембраиа 122 
П л а нктон 89 
П л а стн к алмаш инув 154 
П ластидалар 129, 227 
Полимерлар 141 
Подиплоидия 223, 238 
Полисома 127 
П опуляция 14. 15 
П опуляция эичлиги 87 
П о п ул яци я тўл ки н л а ри 29 
П опуляциялар генетикаси 228 
Постэмбрионал ривож лаииш 186 
П рогнозлаш 74 
П родуциентлар 86 
П р о ка р и о ти к ҳуж а й р а 120, 135 
П рока р ио тла р 120 
Проф аза, мейозда 181
— митоэда 173
Реакцион нормаси 217 
Редуциент 86 
Реиесснн бслги 197. 198 
Рибонуклеин кислота ( Р Н К ) 134, 137, 
150, 153, 222, 226
— инфпрмацнон Р Н К 165
— транспорт Р Н К 161, 165 
Рибосома 126, 165 
Рудимент 55, 56
Селскция 233
— хайвоилар селекцияси 243
— м икроорганиэм лар селекцияси 246, 
248
— ўсим ликлар селекцияси 236 
С инантроп 65
С истем атнка 43 
Сиитез 160
— А Т Ф синтеэм 156
— и -Р Н К синтези 159. 163, 164
— т - Р Н К синтези 163 
С ом атик мутациялар 223 
С о м атик хуж а йр а 176, 179 
С охта оёклар 132 
Сперматоэоид 177 
Спермий 183
С унъ ий танлаш 20, 22, 28, 238 
С табиллаш тирувчи танлаш 230 
Стратосфера 104 
_
Табиатни мухофаэа қнлиш 56 
Табний танланмш 26
— йўналнш и 26
— популяциида 26
Танлаш 20, 229. 231, 237 
Т анлвш самарадорлиги 237 
Телпфаза, митоэ телофаэаси 175 
Тимин 150
Т и р и к модда 103, 104 
Т рян скр нпци я 160, 161 
Т рансляцня 163 
Т р и л ле т(л а р ) 160, 162. 165 
Тролосфера 104 
Т уэилнш д а р а ж а си 3, 103, 138 
Т ур 14
— меэонларн 14
— генетик хили 14
— географ ик хнлн 15
— морф ологик хили 14
— ф иэиолагик хили 15
— эко л о ги к хили 15 
Т ур хосил бўлиш и 33
— географ ик хили 34
— экол о гик хили 36 
Тухум хуж а й р а 177, 178
Урацил 153
У р уғл а н и ш 182, 209, 210 
У ку в л н одам 68
Ф а кто р л а р 26, 59, 73 
Ф аго ци то э 124 
Феиотип 196 
Ферментлар 
. .
Ф илогенез 39
• 
Ф илогенетнк ка то р л а р 41 
Ф отопериодиэм 77, 79 
Ф отосинтеэ 167, 169, 192
Х ард и-В ейнб ерг қо нун и 
ХемОсинтеэ 170, 192 
Х лоропласт 129 
Хлорофилл 168 
Х ром втида 174 
Хром опласт 130 
Хромосома 208. 209— 211 
Хромосома-Х 209— 211 
Хромосома-У 209 
Хромосома м утациялари 223 
Хромосомалар сони 175 
Хромосома тўплам и 150, 176
— гаплонд тўллам 150, 176
— диллоид тўплам 150, 176
Ц ентриоль 132 
Цеитромера 174 
Ц ито ге н етик метод 215 
Ц нтозии 150 
Ц ито л о ги я 117 
Ц итоплазм а 125
www.ziyouz.com kutubxonasi


К м сқа ч а а т а м а л а р л уға ти
265-
Ч екловчи фактор 74
Эволю иион назарин 227 
Эволю цион таълим от 9 
Эволю ция 10, 2Н, 37. 46, 253, 254 
Эволю цин бирлиги 15
Э волю цияиинг 
ха р акатлантирувчи 
кучлари 
13, 26 
Э гн э а к методи 215 
Э ко л о гн к тур хосил бўлиш и 36 
Э кология 73 
Экосистема 93 
Эктодерма 185 
Эмбрион риво ж ла ннш и 183 
Э ндоплаэм атих тур 125 
Э нергия, о кн м и , ўзга р и ш и 114 
Энтодерма 185 
Э ука р и о ти к хуж а й р а 120 
Э укар и отла р 120
Ядро 133
- ко б и гн 133 
Ядроча 133, 134 
Ялпи танлаш 236
Я шаш учун кур а ш 22
но кул а й ш ароитларга ка р ш и кураш 25
— тур ичндаги кураш 23
— турлараро кураш 24
У зга р ун ч а н л и к 17

модиф нкацнон хилн 18, 217, 218 
мутацнон хили 18, 221
К и ш к и тимнм 79 
К ў р и кх о н а 85 
К ў ш а л о к ур уғл а ни ш 183
Х а р а ка тл а нтн рув чи танланиш 230 
Х ивчинлар 132 
Х уж а й р а I 17, 133
— ж и нсий хили 179, 183
— сом атик хили 176, 179 
Ҳ у ж а й р а инженерияси 249 
Х у ж а й р а кнрнтм аларн 133 
Ҳ у ж а й р а м аркаэи 132 
Х у ж а й р а пўсти, ко би ги 120 
Х уж а й р а ядроси 133
К И С К А Ч А А Т А М А Л А Р Л У Ғ А Т И
Автотроф (ю н. «аутос» — ўзи -)- юн. «трофос» — оэи к, о зи кл а н и ш ) — К уё ш энерю нси 
дан (фотосннтеэ ёрдамнда) ёки химиявий реакциялар махалида а ж ра л иб ч и ка д ига н энергия 
дан фойдалаииб (хемосннтеэ ёрдам ида), а норганик бирнкмалардан о р га нн к бирикм алар снн- 
теэлайднган органнзм.
Агроценоэ (ю н. «агрос» — дала + юн. «йнос» — ум ум ий) — табинй холда одам томони 
дан ка йтад ан хоснл кил и наднган ва мунтаэам равиш да кувватлаб бориладиган. одатда кам 
сонда бўладиган турлардан (ахсари зки ла д ига н м аданий ўсим ликл ариинг битга тур ид а н) ибп 
рат органиэм лир гурухи . Қ и ш л о к х ў ж а л и ги махсулоти (длн, е м -хаш ак ўтлари ва б о ш ка л а р ) 
олиш учун иратилади.
Биогеоценоэлариинг алмаш иниб бориши — ўсим ликлар, хайвонот дунёси, эам буруғлар. 
м икроорганизм лар, ту п р о к хоссалари ва б о ш кал а р ни нг кетм а-кет ва аста-секин алмаш иниб 
бориши, биогсоценоэнннг нчкн жараёнлари, атрофдаги муҳит билан ўэаро мунасабатлари таъ 
сири остнда х а ки ка тд а й о т к а с и г а алмаш иниб колнш н. М асалан, тў п р о к коплам и буэилиши 
билан аввал доривор мойчечак. олабўта ва бо ш ка дағал пояли ўтлар, кейин сий ра к тупли ва 
эич тупли галла ўсим ликлари ўсиб ч и кн ш и ёки хесиб олинган арчазорлар ўриида аввал бута- 
л а р . кейин барглн, аралаш . аксари ка р а ға й ўрмони. сўнгра ка р а ға й -а р ча ва ина худди ўрмон 
кесилмасидан илгаригидек арчаэор ўрмонн пайдо бўлиш н. Биогеоценоэларнннг бундай алма- 
шнннб борнш н сукцессиялар деб аталади (лат «сукцессио» — изчиллик, наслдан-наслга ўтиш 
деган маэшони бнлдирадн)
Биология (ю н. «биос» — хаёт + юн. «логос» — таълнм от, илм) — хаёт тўғр и си д а ги би- 
лим лар ким илекси, ж онли карсаларии: улариннг кнм инвнй та р кн б и , ноэик ва дағал туэилиш н, 
та р ка лиш и . ф ункцияларини адо этнши, ўтм иш и, хоэирги куни ва ке л а ж а ги н и , ш унннгдек ама 
лий ахам иятн ва кўлл а нил и ш ини (мас., биотехнологияда) ўрганадиган фанлар (300 га Якин 
ф анлвр) м аж м уаен. Зам онавий маънода «Б » 1 терминини 1802 йили ф ранцуз олими Ж Б Л а
м арк ва у билан бир вактда немис табиат та д ки ко тч и си Г. Р Тревиранус расм қилган.
Б и о л о ш к регресс (лат. «регрессус» — ка й ти ш , о р ка га кетиш ) систематик группанинт 
зволюциои инкироэи: унга кирадиган турлар сонннинг кам айнб кетиш и, булар та р ка л га н Об 
ластларнинг к и гк а р и ш и , индивидлари сонининг кам айиш н ва хокаао. Б.р. мас., рептилиялар 
синфн учун характерлидир.
' А там анинг бош ҳарфи.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2 6 6
Қисқача атамаяар луғати
Гвнста (гон. *гамета> — хотнн, ггам етссв — »р) — хромосомалар тўплам и бир тахлнт 
(га л ло яд) йўладиган жннсиЯ хуж а А р я : ур го ч н ж и н си й д уж айра (тухум ёни тухум ҳ у ж а й р в ) 
ва э р ка к ж инсий ҳуж айра (ҳвйвоиларда сперматовоид. ўсим ликларда спе р м и й). Турли ж иис- 
д аги гаметалар бир-бирига кўш и лга ни да ота-она органиэмларидан икка л а си н и н г белгилари- 
ии ўзига ж о ки л га н эигота (днпл оид ) ҳосил бўладн.
Галлоид (ю н. €гаплос> — я ккп , ёлғиэ + юн. сэйдос> — т у р ) — бнтта гаплоид т о к хромо- 
сомалар тўплам нга эга бўлган ҳуж а й р а ёки индивид, ундаги ш ундай хромосомалар тўплам и 
редукцион бўлнн иш н нэ тиж асида ҳосил бўляди.
Гетеротроф (ю н. сгетерос> — б о ш қа , ўэга , + юн строфо> — о эи кл а н н ш ) — оэи клан иш
учун ф а ка т ёки асосан (аралаш оэиҳлар билан оэикланувчи турлар учун) б о ш ка турд аги ор- 
гинизм лар — янтотроф оргоннэм лар ҳоснл ки л а д кга н о р га ни к моддалардан фойдаланувчи 
органнэм. Г.. одятдя, ўз танаси та р ки б н га кнрад иган моддаларни а норганик бирикмалардан 
м утл вко синтез кн л в олмайди (вр а лаш о зикл а р бклан о зикла на д нга н турлардан т а ш к а р и ).
Гндроефера (ю н. е ти д о р > — сув + юн. ссфера» — шар, кур р а ) — Е рнннг сувли ко б и гн , 
ж а м и кн оке знл а р , уларга ка р а ш л н дснгиэлар, кўл л а р , сув омборларн, дарёлар, ҳамма о ка р
сувлар (м асвлан, ж и л ға , со йла р ), кўлм а кл а р ва б о ш кяля р . Б аъзан ҳамма тил д агн, я-ьни юза 
(гр у н т) вв ч у ку р (вртеэнан) ер ости сувларн ҳам Г. га кнради. деб ҳисобланади.
Д ивергенпяя (лат. сдивергерев — а ж ралиш , таф овут қи л и ш ) — I ) ' ко и -ка р д о ш организм- 
л эрд в янаэюцня ж арвённдя белгнларнинг а ж ра л нб , хар ҳил бўлиб ко л н ш и , янги систематик 
кятегорнялар (турлар. авлодлар ва б о ш ка л а р ) пайдо бўлиш ига олнб келади. Бу атамани 
Ч Д а р в и н таклиф э т г ғ н ; 2) битта биотик гу р у ҳ (биогеоценоэ тн р и к ки с м и )н н н г ички ёки таш - 
кн сябаблар, м асалак, ўрмон бирор ки см и н и н г б о тко кл а н и ш и ёки снғин маҳалида ёмнб кетн- 
шн м атнж всилэ бўлнниб. и кки гя а ж ра л иб колнш и.
Д и п л о и д — (юн слиплос> — к ў ш , к ў ш а л о к + юн. с э й д о о — т у р ) — нкхнта 
гом о ло ги к 
хромосомалвр тўплам и бўлган ҳуж а й р а ёки индивнд, бундай гом ологик хромосомалар гап- 
лоид гаметалар қўш и л и ш и ва эигота ҳоскл билиш и иатиж асид а к и я г я келади, эиготадан эса 
индивидуал р иво ж ла ниш ж араённда органнэм ҳуж а й р а ла р и пайдо бўлади.
Д ом ни а нт бўлиш (лат. с д о м н н а н о , с д а м н н а к т и о — ҳ у км р о н ), устун л и к кили ш : I ) муай- 
яя яллель (ге н ) та ъ снр нни нг к ў п р о к намоён бўлнш и, устун тур иш н; ш у билан ифодаланадн- 
ки , доминант. яънн усгун аллель б о ш ка (рецессив) аллель твъснрннн сусайтириб, б ў ғи б кў я - 
ди, натиж ада авлодда дом инант аллель наэорат к к л и б борадиган белгн ёки хосса р ивож топа- 
ли: 2) ўснм лнк тур и н и н г биогеоценоэда устунли к ҳолатинн эгаллаб, унга хамм адан кўра кўл - 
р о к тяъснр кўрсата олиш хусусняти (масалан, к а р а ға й ўрм онидагн к а р а ғ а й ) ; 3 ) групла (пода, 
т ў л в )д в ги энг кучли инливиднинг унда ҳукм р о нлик кил и б турнш и.
Д ур а га й л а ш (лат. «хкбрида» — д ур а гя й ) — генетик ж и ҳа тд а н ҳар хил табнатлн бўлиб, 
ҳяр хил турляр, навлар, эотлар ва бо ш кал а р гв м ансуб иидивидляр ж уф тидан нвсл олиш.
Зот — к и ш л о к х ў ж а л и к ҳайвонлври эоти — бнр турд аги ҳа йво кл а р ни нг сунъ ий танлаш
Й*лм бнлян яратилган, нвслдан-наслга ўтнб борувчи м орф ологнк. ф изиологик ва х ў ж а л и к учун 
а ҳям нятн бор махсус белгнлари билан бир-бнрндан ф яр к қиладиган груп па си, гур уҳи :
К л асснф ккац ия (лат. склясснс> — тонфа, гу р у х + лат. «фацере> — ки л м о к, б а ж а р ч о к ) —
кандай бўлм асин объектлар ёки ҳодисалар м аж м уа синн ум умий белгисм ёкн белгнларнга ка - 
ряб гур ухл а р гв а ж ра ти ш
Конаергенция (лат. «конвергере>— я ки н л а ш м о к, б н рга л а ш м о к) — I ) келиб чнкиш и ж и- 
хятидан бир-бнридан нисбатан у э о к бўлган организм гуруҳларнд а табний танланнш давоми- 
дя бир-бирига ўхш аб кетадигвн анатом нк-м орф ологик, фиэиологик хусусиятлар ва феъл-ят- 
вор пайдс бўлиш и. М асалан. акулал яр, тунецлар (б а л н қл а р ) ва китсимонлар (сут эмиэувчн- 
л н р )д а таиа ш аклининг бнр-бирига ўхш аш бўлиш и; К дввомнда бир-биригя ўхш а ш бўлиб 
ко л гвн органлар аналогнк органлар деб аталади, 2 ) ко н -кв р д о ш ўсим лик грулпалари хосса- 
ла р инин г бир-бирига якин ла ш иб, чатнш тириш натиж асида битта тур бўлиб кў ш н л и б кетнш и- 
гача бориши.
Литосфера (юн. «литос> — тош + юн. «сфера> — шар, к у р р а ) — « ка тти к> Ернинг таш - 
к и ка тл а м и. ер пўстло ғи ни ва ер м антиясининг ю кори кисм инн, яъни 50 — 200 км гачв ч у ку р - 
лмикачя бўлган куррани (ж ум л а д а н , китъаларда 5 0 — 75 км ва океан тубнда 5 — 10 км гача 
б ўлгя п ер п ўстл о ғн н и ) ўэ ичигя олади. Л . дя органиэм ларнннг ҳ а ки ка тд а ка нд вй та р кя л га н и
ҳяли етарлича ўр га н илга н эмас.
М а ҳ с у л д о р я я к — I ) биологик маҳсулдорлик майдон бирлигида ёки ум ум а к в а кт бирлиги
1 А там янииг бнр нечта маъносн бўлса, хелтирил^-ан тяъриф ларидан биринчиси дарслик- 
да кабул ки л и н га н и га тўғр и келади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Қ и с қа ч а ата м а л а р л уга ти
267
ичнпа 
по пу.л яцн я 
ёки бипгеоценоз (экосистям а) томояндан хосил килинадиган биомасса; 2) хў 
ж а л и кд а ги м ахсулдорлик 
майдон би рлигид аги иқтисодий ж и ха тд а н ким м атли организм- 
лар (ўсим ли кл а р , хайвонлар, зам буруғлар, прокариотлар) иидивидлари сони ёки биомасса- 
сииинг в а қт бирлиги ичида кўпа йнб бориш и (туп р о к, овланадиган хайвои турларн, ер-сув мах 
су.пдорлигн таф пвут кнлннади ва хо ка эо ).
М гйо з (ю н. « м е й о э и с*— ка м а йиш , к и ч р а й и ш ) — етилнб келаётган ж инсий хуж а йр вл а р
(га м е та ла р )н и н г бўлиниш ж араёни, бунннг иатиж асида хромосомалвр сони намаядн (редук- 
и н я ), ш уни нг учун М . редукцион бўлиниш деб хам аталади. М харвктерли фаэалвр (проф аза. 
мптлфаэа, анафаза ва гелофаэа)дан иборат бўлади. М итоэга солиш тирнб кўринг.
М иллий пари (С С С Р д а ги расмий номи — д авлат табиий миллий п а р ки ) — одам фаолия- 
тнн няг твъ сирига учрам айдиган табнатнн ёки дам олнб кўнгил ёэиш учуи кул в й бўлган мада- 
п ий.ппттирилган табинй уча сгка ни ўз ичига олган ка ття территория ёки акватории Террито- 
рия ёки акватория участкаларнни ннсбвтан д ахлси з са кл а б ко л иш н и кўэда ту ти ш д а к та ш ка р и
М п. дам олиш ни ую ш тириш учун м ўлж а л ла нган . СССРда М .п . ни бслгилаш учун табний парк 
скн х а л к парки деган синоним лар хам кўлланилади. Чет алларда табиий парк — ж о й («нообод» 
пки маданнйлаш тирнлган табнот, ж ум лад ан к и ш л о қ х ў ж а л и к ер л ар и )ни нг дам олиб. бахрн- 
днлни ёзиш учун м ўл ж а л л а н га н , унча л ик кўр и кл а н м а й д и га ч кисм и
М им икрия (ю н. «мимикосх — та қл и д га алокадор с ў э — I ) бир хайвон тури индивндларн 
мннг ранги (м ослаш тирувчи ра нги) ёки ш а кл и ж иха тнд а н б о ш ка хайпон тури индивидларн- 
га, ўсим ликлар ёки буларнинг кнсм л арига (б а р гига , баъэн капалаклард агидек, л арахт пўст- 
лоғн р а н ги га ). хар хил нарсвларга (таёкчалиларда тя ё к ч а л а р га ), еб бўлм айдиган эаҳар.пи 
ймрткнч (ханф лн) хайвонларга ўхш аб кетнш и (масалан, к а к к у ку ш н и н г ки р ғи й га . ж ил внр ка- 
п а л я кнннг арнга ў х ш а ш и ). Ҳайвонларда М . яш аш учуи кураш да муваф ф акият ко эо н иш га ёр- 
дам беради; М . м ослаш тирувчи ранг-тусн ннг энг к ў п та р ка л га н ш аклларидан бири бўлиб, тур 
индииндларига ё омон са кла ниб ко л иш га (хим оя р а н ги ) ёки ўэ ғаннм ига м уваф ф акият би- 
лан х уж ум ки л н ш га имкоц беради (йўлбзр сни нг та р ғи л , чўртан б а л и к, о кун н и н г йўл-йўл бў- 
либ кўр ии ад ига н рангн, ко п л о ннин г ҳол-хол р а н гн ), 2) бир турдагн ўсим ликн инг аа гуллари 
нинг та ш ки хўр и н н ш и , ш акли, ранги, хнд ниинг б о ш ка бир тур ёки турлврд аги ўсим лик ёни 
хайвонларга ўхш а б кетиш н, ўсим лнкларга фойдалн чаигловчн — хайвонларни ж алб этишга 
ёки эарар е тказад иганлярини чўчитиш га хизм ат килади. М асалан, нектари й ў к белозор гул- 
лари всалдор гулларга ўхш аб туреди ва шу сабвбдан чангловчи хаш аротлврни ўэига ж алб 
килади.
М итоз (юи. « м и то з! — ип) — хуж а й р а ядроси ва та иасининг хромосомалар сони кам ай- 
масдан (ре д укц ияга учрам асдан) туриб бўлнниш и, бу ж враён дааомида характерли фаэалар 
(профаэа, метафаэа, янафаза ва телофпэалар) ўтади. Хуж айра.пяр бўлин иш ин инг одатда хам 
мадан кўп учрайдиган типн. М ейоэга солиш тириб кўр ин г
М оддаляр алмиш ииуви — ти р и к органиэм ларда моддалар ва знергняни истеъмол этиш. 
ўэгартириш , сарф лаш . тўп л а ш ва чика р и ш (й ў к о т и ш ), уларга атроф м ухит шароитларида ўэн 
ни са кл а ш , ўсиб, р нвож ланиб бориш га хамда кўпа й и ш нга, ш уиингдек ўш а ш ароитга. ун и н г 
доимий ўэгариш ларнга мослаш иб олиш га (ад а п та иия ла ни ш га ) имкон беради.
М оддаларнинг давра бўйлаб айлаииб ю риш н, иоддалар даараси — табиатдагн моддалар 
нииг бир кадар ц и кл н к равиш да, яънн бир нав давра бўйлаб бир-бирининг ўрннга ўтиб тури- 
ши, яйлоннб юрнш и, Куёш энергияси таъсири остида тинмай давом этиб, тахрорланиб бора- 
дн. Табиатда М .д. б.а.ю, батамом туташ эмас — моддалариннг ко л д икл а р и биоген (ге о л о ги к) 
катлам лар кўриниш ид а тўпланиб борадн. Табиатда М .д.б. я.ю хам иш з тир и к органиэмлар 
иш тирокн билан юэага чика д и, с ў н гги тарихий даврда эса инсон уни ш аклан ж уд а хам ўэгар- 
п нриб кўйм о кд а .
Моделлвш (фр. «модел», итал. «моделло», лат. «модулус» деган сўэдам олинган — ўл- 
чов, намуна, мезон) •— анатом ик-морф ологнк структуралар, ф иэиапогик ф ункцнялар, эволю- 
ц иок, экол о гик ва б о ш ка ж араёнларни соддалаш тириб гавдалантириш (нусхасини кў ч и р и ш ) — 
мвкет, граф ик (ка р та , гра ф нк) ёки м антнкий схемя, тенгламалар системалари (м атем атик мо- 
деллаш ) кўр ин иш ид а ва бош ка усуллар воситасида нфодалаш йўли билан т а д к и к этиш ме- 
тоди Х ар кандай модель хамиш а соддалаш тирилган бўлади ва х а ки ки й объект ва ходисага 
тўл а -тўки с мос келавермайди, лекин кўп ги н а жараёмларми, хятто ки та ж рн б а д а ю зага келти- 
риб бўлм айдиган, масалан, умумий бносфера, коинотга онд аа б о ш ка ж араёнларни хам тек- 
ширнб, ўр га н и ш га имкон беради. М а тем а тик М . — ж уф т, алока, боғламиш лярнн сонлар би 
лан (тенглам алар смстемаларм кўр ин иш ид а ) ифодалаб, кейин янгид ан -янгн ўэаро муносабат- 
лар ж уф тин и бирлаш тириб чикиш дир. Бу — битта сон кийм атини ўэгартирнб туриб, моделга 
киритил ган б о ш ка кўр са тгнч ла р ни нг ка й та р и ка ўэгариб боришини кў р и ш га , ш унга асосла- 
ниб, уларнинг бутун м аж м уасид а рўй бериши эхтимол бўлган ўзга ри ш л а р нинг мянзарасини 
таасифлаб берншга им коният яратади. М асалан, Ер атмосферасида карбонат внгдрид м ик- 
дори кўпа йиб борнши — «теплица эффекти» деб аталадиган ходисанинг ка нд а й таъсир кўр- 
са ги ш нни хисоблаб ч н кн ш ўтм иш да бўлиб ўтга н вя я кн н ке л а ж а кд а рўй бернши мумкнн бўл
www.ziyouz.com kutubxonasi


268 
Қ м сқа ч а лтл м а л а р луғатм
' пн тахм нннй нклим ўзгариш л арини билиб о.пишга, д гм а к, сайерадаги ҳаёт ш ароитларини кай- 
тадан яратни! чамда олднндаи м ўлж ал билаи белгилаб кў й и ш га имкон беради.
М ухит 
организм бевосита ва билиосига ўэаро муноеабатда бўл иб туради ган ж а м н ки
табиий ва антроноген ж исм лар ва ходисалар. А б но тик (« т и р и км а с » ), Онотнк (« ти р н к» ) ва ан- 
тропоген (ннсон кў л и билан яр а тил|а н ёки кескин ўа га р ти ри лга н) м уҳитии таф овут қилиш расм 
бўлган
Нав (русча ссорт», фр. с с о р и - - то и ф а .та хл и т, категория сўэдан о л иига н) - бир тур ўсим- 
л и кн и н г селекция натиж асида яратнлган кўп сонли м аж м уа си, конкрет етиш тириш ш ароитла- 
рнда айнамайдиган аа наслдан наслга ўтиб борадиган б а ркарор белгиларга эга бўлади.
Ноогфера (том маъиосн сфикрлоачи ко б и к» , акл сохаси) — биосфера та р а кки ё ти н и н г бир 
ф азаги. бу фаза давомида о д а м зо ткн н г окнлона фаолняти унинг вазнфаларннн адо этиб бо- 
риш ини белгилаб берадиган асосий о ннл бўлиб колади. Инсон биосферани ш аклан ўэгвртнрар 
экан. уни ин гпнни нг уэи эволюциои йўл билан вуж уд га келган ва кти д а гид е к ва биилогик тур 
снфатида яшаб бара пладиган хамда ўэ сағлигини эҳтиётлвб ва м устяхкам л аб, хўж а л и ги н и
юрита олади<ан ҳолатда са кл а б ко л иш га хя р я ка т кили ш и керак Бу ш ярт табиатни ка йта ўэ- 
гартириш га чек кўяд и.
Одам атрофидаги м ухит мухофаэаси — инсон саломатлш нни са кл а ш учун иж тим оий и к- 
тисодий маданий-тарихий, фиэик. химиявий ва би ологнк ж иҳа тд ан зарур кул а йл икл ар ни таъ- 
м кнлаш ка р я ти л га н ха л ка р с, дявлат, регнонал ва махаллий маъмурий х ў ж а л и к, технологик, 
сиёсий, ю ридик ва нж тим о ий чора-тадбирлар комплексн. Табиат мухофадаснга солнш тнриб 
кўр и н г.

О д ам нинг келиб чи кн ш и - иж тим оий-нктисоди й ж и ха тд а н м у р а кка б тарэда ую ш ган ва 
мехнат фаолинтига кобил бўл! ан иж тим о ий-би оло гик м авж уд о тни нг хайвонот оламидан а ж - 
ралиб чмкиш ж араёни. Одам ирки (русчаси-раса челоаека. фр «рас», ит «раяэа» 
яалод. эот 
дегян сўзлардан о л инга н) тарихан юзага ке л га к одямлар группаси (тур ичида аклли одам) 
бўлиб, ирсий ж исм оннй (бадаи тернси, кўзл а р нин г ранги, кўзл а р н и н г қн й ғо ч л и л и ги , қ и в и к .
1
.
1|1 
нинг туэилиш н, ко н грулпалари. уии нг хусусиятлари ва б о ш кал а р ) ва кисм ан рухий-ф изноло- 
г и к хусусиятлар (масалан. баъяи ферментларни ишлаб ч и ка р и ш кобилияти ва б о ш ка л а р )н и н г 
ум ум ийлиги билан таъриф ланади. 
_
О эи к тўри 
экосисгемадв! и организм.пар ўртасида о э и к л а н н т хусусида бўлнб турадиган 
ж вм и ки турли гуман ўэаро муиосабатлар. О. т. нинг энг мухим хусуснятларидан бири ш ундан 
п борягки, кўн ч и л и к холларда бир гур ух турлар учун бир типд а ги ўзаро муносабатлар харак- 
тераи бўлади, бунда турлар бир-Лирини алмаш тирнб боради. М аса л а н. йиртқичлар туеқлилар, 
сичконсим он кемирувчилар, куёнлар. хаш яротлар, б о ш ка ҳвйвонлар. ха тто ки ўсим ликлар би- 
лаи ознкланииш м умкин. Агар бирор тур о эи к й ўко л иб хетса, унииг ўриини бош ка о э и к объект- 
лнрн вактинча ёки муттасил эгаллаб турадм (яъни улар эколп гнк ва Энергетик ж нха тд ан бир 
бнринниг ўриини босади) ва экосистема ўэ сгруктур аси ни сакл аб қолади.
О эик эанж ирн 
кетмя ке г турувчи орга ки зм ла р груплалари, бунда ул арнинг хар бирн 
(о з и к ха л ка сн ) кейннги ха л ка учун о з н к бўлиб хизм ат қилади, яъни о эн к - истеъмолчи (йирт 
кн ч
ғаним, параэит - 
хўж а й и н ва хокаэо) сифатида бир бирига муиосабатда бўлади.
О рганнзм (ю н. «органон» ва лат. «ор| анизмус» — курол, асбоб) — кўп маънога эга бўл- 
ган атама, умумий тарзда олганда, ҳаётга доир барча хоссалар билан таъриф ланадиган ти р и к 
ч а вж уд о тни а н!латади.
Плаимтон (ю н. « п л а н кто с » — кучиб ю радиган, сайёр, а д аш ган) — сув багрида яшайди- 
ган ва сув оким л а р ига вктив карнлслик кўрсатм айдиган, яъни сувда бир кадар пассив «сузиб 
юрадиган» ж а м и ки орглнизмлар. П. знг майда ор га кн зм ла р ни хам. й и ри к (кў н д а л а н г кесимн 
I м гача борадиган) орга ни знла р ни, масалан, медузаларни хам ўз ичига олади
Систематика (юн. «сисгсма» — кисм лардан та р ки б то пган яхлит, бутун нарса) — пред- 
метлар ёки ходисалар м аж м уасиии ш уи ча ки уларниш т а ш ки белгнларига караб эмас, балки 
шу объектлар ёки код исалирнинг табиатида м уж ассам бўлган белгиларга караб а ж ра ти и!, тои- 
ф алврга бўлиб ч и ки ш К лассиф икацияга солиш тнриб кўр и н г. Биологияда С. унинг бўлимла- 
ридан бири, м устакил фан.
Твбиат мухафаэаея — хоэир яш аб тур ган па келгуси ннсон авлодларииинг манфаатлари 
йўлида Ер габиагм ва ун< а яхиа коинот фазосини саклаб ксшиш, улардан окилона фойдаланиш 
ва б ул а р ки ти кл а ш га к а р з г к л га н халкаро. даалат регионал аа махаллий маъмурий хўж а л м к, 
технологик, сиёсий, ю ридик ва иж гим ои й чора тадбирлар комнлекси.
Табинй ресурслар — инсОнларга эарур моддий бойликлар олиб туриладиган, ж онли ва 
ж онсиэ та бна т объектларига ж о бўл! ан манбалар. Т. р. дан меҳнат воситалари тарикасид а 
фойдаланилади ёки улар моддий бойлнклар хамда инсон хаёти учун кулай м ухит яратиш га эа 
мин бўлнб хизм ат килади. Улар алнштирса бўладиган ва алиш тириб бўлм айдиган (м а с „ куёш
энергнясинн хеч нарса бнлан алиш тнрнб б ў л н а й д и ), тнюпанаднган ва тикла н м а йд ига н (мас.
www.ziyouz.com kutubxonasi


К и с қа ч л ятам влл р лутати
269
йўко ти б шборилган турни тиклаб б ўл м а йл и), ўрни тўлиб туряднган (аиналлари фойлялаиил 
маган манбалар, маг. 
б а л н к онланалиган янги регнои.тар ҳисобига, овлаш учун янги б а л ик 
турларини расм кил и ш ва б о ш кяла р ҳисобига) ёки ўрни тўлм яйдиган ва, нихоят, ка й та пай 
до бўладигаи (кў п а й н ш на б о ш ка ж араёнлар давомнда) ва ка й та пайдо бўл и а й д и га н хиллар 
га бўлинади. Хозир Ердаги бутун Т р. тугалланад иган нарса деб эътироф этилган (аввалларн 
куёш энергняси 
ан Ж а ҳо н океяни ресурслари амалда битм ас-туганм ас деб хисобланар эди |
Туаилши дараж аси - биологик стр уктур а ни нг органик дуиёда олган ўрни; одатда молг 
кулалар д ар а ж а си (молекуляр генетик д а р а ж а ), хуж а й р а , организм (инд иви д ), полуляциои 
тур ла р аж а си ва биогеоценотик дараж а (экоснстема д а р а ж всн ) тафовут қилинади.
Т ур досил бўлиш и, г е о г р а ф и к х и л и — тур инлнвидларндан бир кисм и она ту р яреа 
ли доирагидан та ш кв р и ж о йл а рга ўтиб кетганида ва ўша ж ойларла тур дар а ж а сид аги хасса 
аа белгнларни касб этганидан янгн тур пайдо бўлиш и.
Тур хосил бўлнш и, э к о л о г и к х и л н — би гга ёкн бир нечта по пул яц ияни нг дастлабки 
тур белгиларидан бо ш кача бўлган аа генетик ж иҳа тд ан м устаҳкам ланган тур белгнларини ҳо- 
сил килиш и йўли билан оиа тур ареали доирасида янгн тур н и н г в у ж у д га келиши. Т ур ҳосил 
бўлиш инин г нисбатан кам учрайднган мисоли.
Умумий биология - б иол огнянинг бир бўлим и, оргам изм лариинг хим иявий таркиб и, нозик 
ва дағал тузилиш и. индивидуал р нвож л антнриш и. ирсияти ва эволю цияси ҳамда та ш ки м ухнт 
билан ўэаро муносабатнга даҳлдор анг умумий, барча ткр и к м аяж удотлар учун уннверсал бўл- 
ган конуниятларни ва биогеоценозлан тортиб биосферагачя бўлган гдбкий гур уҳл а р нн нг келиб 
чикиш ко н ун кя тл а р и н н ўрганади.
Э кологик пмрамида — граф ик тагвир (устма-уст кўйи л га и тўрт бурчахлар кўриниш ид аги 
модель) 
биогеоцено.здаги продуцеитлар, консум ентлвр ва редуценш ар ўртасидаги муноса- 
батляр. 3 . п. масса бирликлари бн лкн (ҳўл биомагсяси ёки к у р у к о ғирлиги б и л а н ). ҳар бир да- 
р а ж а си да ги индивидлари сони бклам ёки нндивидларга ж о бўл ган энер! ия билан нфодаланиши 
мумкин. М асса бирликларм билан иф одйланган Э. с. биомаеса нирамидаси, ннднвндлар сонн 
билан иф одаланганн инднвндлар пирамидаси ва энергия биляп иф одалангани эса энергия пи- 
рамидаси деб аталади.
Экосиетема (ю н. « о й ко с » — м акон, турар ж о й — «система» яхлит, кисм лардан таш кил 
тоиган, ясялга н) - - ж онли органиэмлар ва улар яш аб тур ган м уҳит гомонидан ю зага келтирил- 
ган. бир бирига б о ғл и к бўлган тябиий ёки табиий антропогеи комплеис.
К ў р и кх о н а
ко нун билан махсус кў р и кл а н а д и га н ж ой (террнторня, а ква то р ия); тнбиий 
комплексларни кў л тегмаган ҳолда (табиат иамуналарн, нусҳалари та р ика снд а ) ся кл а б ко 
лиш . ўсимликлар ва ҳайвоилар турларинн кўр и кд а ш ҳамда табиий ресурслар устидан куэатув 
олиб бориш иаксад ид а у ҳар кандай х ў ж а л н к фаолнятилан ҳоли кнл и б кўйилади (ҳа тто ки , 
унга одамлар киритилм айди, ҳа м ). К ўр и ҳто н а д а . агар унга та ш ки таъсирлар (масалан, сув 
омборлари барпо этишда суа бостириш ) тахдид соладиган бўлся, унннг табиатини саадяб бо- 
риш юэасидан амалда кўр ила д игян чора гадбирларни, одятдя, ш> чора-талбирлардйн и кти - 
содий фпйда олмасдан туриб, амялга ош ирнш га рухсат этилади, холос. СССР да кў р н кх о н а
лар к ў р и кл а б турил ад иган бош қа тлбиий территориялар (за кя зн и кл а р , мнллий парклар ва 
бо ш ка л а р ) та р ки б и га кнрад иган илмий муасеаса бўлиб ҳам ҳисоблянади.
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 7,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   143   144   145   146   147   148   149   150   151




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish