Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мантиқ илмининг фалсафий билимлар тизимидаги ўрни

Форобий мулоҳаза ҳақида

Билим ифодаланишининг яна бир шақли мулоҳазадир. Форобий ниманидир тасдиқловчи ва нима ҳақидадир хабар берувчи фикрни мулоҳазад деб таърифлайди. Аристотел каби мулоҳазанинг мантиқий эгасини субъект, мантиқий кесимини предикат деб атайди. Форобий “Mантиққа кириш” рисоласида “тасвирлашни мантиқшунослар предикат деб, тасвирланаётган нарсаларни субъект деб атайдилар” – деб ёзади. Мулоҳазанинг уч турини фарқлайди: қатъий мулоҳаза, шартли-қўшувчи мулоҳаза ва шартли айирувчи мулоҳаза. Қатъий мулоҳазалар биргина субъект ва предикатдан иборат бўлади. Уларда фикр тасдиқлаб ёки инкор этиб, қатъий баён қилинади.

Мулоҳазаларнинг ифодаланиш турлари

• Шунга кўра мулоҳазаларнинг қуйидагича ифодаланиш турларини кўриш мумкин:
• 1. Мулоҳазанинг ҳар икки қисми универсал тушунчадан иборат бўлади (Инсон ҳайвондир). Бундай мулоҳазалар фанда, баҳсларда, софистик санъатда ва бошқа кўплаб санъатларда қўлланилади.
• 2. Мулоҳазанинг ҳар икки қисми индивидуал тушунча бўлади. (Бу турган Зайддир). Бундай мулоҳазалар кам ишлатилади.
• 3. Мулоҳазаларнинг субъекти индивидуал, придикати универсал тушунча бўлади. (Зайд инсондир). Бундай мулоҳазалар риторика, поэзия ва амалий
• санъатларда қўлланилади.
• 4. Мулоҳазанинг субъекти универсал бўлиб, предикати бир ёки бир неча индивидиумларни ифодалайди (Инсон – бу Зайд ёки бу - Зайд, Амир ва Холиддир). мулоҳазаларнинг бу уч тури аналогия ва индукцияда қўлланилади

Мулоҳазаларнинг ифодаланиш турлари

Қатъий мулоҳазаларнинг қисмлари сифатида олинган универсал мазмунлар орасида баъзилари оддий бўлади ва оддий иборалар воситасида кўрсатилади. Бошқалари эса мураккаб ва қўшма иборалар воситасида кўрсатилади. Бунда уларнинг мазмуни тушунтирувчи эмас, балки чекловчи ва шартли ҳарактерга эга бўлади. Масалан, «Инсон – ақлли ҳайвон» мулоҳазаининг предикатидаги «ҳайвон» тушунчаси «ақлли» тушунчаси билан чекланаяпти ва асосланаяпти. Форобий ўзидан аввалги мантиқшунослар каби оддий қатъий мулоҳазаларни мазмунига кўра тасдиқловчи ва инкор этувчи, хажмига кўра умумий, жузъий ва ноаниқ турларга бўлади.