Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мантиқ илмининг фалсафий билимлар тизимидаги ўрни

Категорияларнинг таснифи

Форобий Аристотель каби категорияларнинг 10 турини кўрсатиб ўтади: субстанция, миқдор, сифат, муносабат, ўрин, вақт, ҳолат, эгалик, фаолият, таъсир. Булардан фақат субстанция ўзгармас моҳият бўлиб, қолганлари ўзгарувчан моҳиятлардир, яъни акциденциялардир.

Субстанция ва акциденциялар тушунчалар орқали ифодаланади.

Бу тушунчалар ўз мантиқий вазифасига кўра бир-биридан фарқланади. Улар ўртасидаги фарқ предикабилияларда, яъни қай турдаги мантиқий кесимни ифодалашида намоён бўлади.

Форобий предикабилиялар ҳақида

Форобий предикабилиялар ва улар билан боғлиқ бўлган тушунчаларнинг таърифланишига оид масалаларни “Порфирийнинг “Киришига шарх” ва “Мантиққа кириш” асарларида батафсил тахлил қилади.

Форобий “Mантиққа кириш” рисоласида “тасвирлашни мантиқшунослар предикат деб, тасвирланаётган нарсаларни субъект деб атайдилар” – деб ёзади.

Форобий фикрича индивидиум учун предикат бўлган умумий тушунчалар (унверсалиялар) ўзаро жинс ва турга кўра фарқланади. Масалан: “Зайд” учун “инсон” ва “ҳайвон” тушунчалари предикат ҳисобланади. Лекин “инсон” тушунчаси “ҳайвон” тушунчасига нисбатан хусусийроқдир, яъни хажми торроқдир. Жинс ва турга кўра, фарқ қилувчи умумий тушунчаларнинг ҳар бири “Бу индивидиум нима?” деган саволга жавоб бўлади.

Форобий предикабилиялар ҳақида

• Форобий бир-бирига бўйсунмайдиган жинсларнинг 4 турини кўрсатади:
• Юқори олий жинслар.
• Ҳар бири бошқа-бошқа олий жинсга бўйсунувчи оралиқ жинслар.
• Бир-бирига нисбатан яқин тур бўлган жинслар.
• Ҳар бири тур кўринишидаги оралик жинслар, уларнинг ҳаммаси битта жинсга бўйсунади.

Форобий таърифлаш ва тасвирлаш ҳақида

Форобий таърифлаш ва тасвирлашни ўзаро фарқлаш зарурлигини таъкидлайди. Унинг фикрича “Таърифлаш мураккаб универсалия бўлиб, жинс ва фарқ қилувчи белгидан ташкил топади. Масалан инсон ақлли ҳайвондир. Тасвирлаш жинс ва хусусий белгидан ташкил топади ёки жинс ва бир ёки бир неча тасодифий белгилардан ташкил топади. Масалан: инсон куладиган ҳайвон, инсон ҳарид қиладиган ва сотадиган ҳайвон. Тасвирлаш - тур ва тасодифий белгидан ташкил топади. Масалан: «Зайд-оқ одам».