Ro`yxatga olindi: №

1. Vujudga kelish.
Sanoat korxonasining savdo-sanoat korporativ tuzilmasiga birlashishi

---

2. Mustaqil bank 
ishtirokidagi 
korporativ tuzilma.
Asosiy   funktsiyalarni   bajarishdan   tashqari
korporatsiyaning   moliyaviy   xizmatlarga   doir   turli   xil
ehtiyojlarini   ta’minlaydigan   bitta   bank   bilan   yaqin
xamkorlik qiladi. Moliyaviy funktsiyalarning bir qismi
sho‘’ba kompaniyalaridan foydalanish orqali markaziy
kompaniya tomonidan amalga oshiriladi.
3. Ichki bankga ega 
bo‘lgan korporativ 
tuzilma.
Bank korporatsiyaning moliyaviy xizmatlarga doir turli
xil
ehtiyojlarini
ta’minlaydi.
Korporativ
tuzilma
moliyasining joriy boshqaruvini amalga oshiradi.
4. Boshqaruv bankiga ega 
bo‘lgan korporativ 
tuzilma.
Bank korporativ tuzilmaning markaziy kompaniyasiga
aylanadi   va   moliyaviy   xizmatlarni   ko‘rsatish   bilan
bog‘liq   bo‘lgan   barcha   masalalarni   o‘z   zimmasiga
oladi.   Moliyaviy   munosabatlarni   boshqarish
maqsadida   bank   korporativ   tuzilma   tarkibini
shakllantiradi, alohida korxona va tashkilotlarni o‘ziga
jalb   qiladi.   Korporatsiyaning   boshqaruv   markazi
sanoat   ishlab   chiqarishni   boshqarish   sohasi   bilan
birgalikda moliyani
boshqarish sohasini ham o‘ziga qamrab oladi.
5. Rivojlangan moliya guruhiga 
ega bo‘lgan korporativ 
tuzilma.
Korporatsiyada bir nechta banklardan iborat bo‘lgan
bank   guruhi   shakllantiriladi.   Korporatsiya   tarkibiga
banklardan   tashqari   barcha   asosiy   moliyaviy
funktsiyalarni   mustaqil   ta’minlashda   korporativ
tuzilmaga   imkon   yaratadigan   boshqa   moliyaviy
tashkilotlar   ham   kiritiladi.   Moliyaviy   kompaniyalar
korporatsiya   ichida   alohida   moliya   guruhini
shakllantiradi.
Bugungi kunga kelib korporativ birlashmalar faoliyatida tijorat banklaridan
tashqari,   sug‘urta   kompaniyalari,   pensiya   fondlari,   investitsiya   fondlari,   pay
fondlari faoliyati ham ahamiyat kasb etayotganligini shu o‘rinda qayd etib o‘tish
zarur.
Konsern tomonlar manfaatlar umumiyligi, moliyalashtirish, ishlab chiqarish
hamkorligi   o‘rnatilgan,   yagona   mulkchlilik   va   nazorat   organiga   ega   bo‘lgan
korporativ  tuzilmalar birlashmasi  hisoblanadi.  Nazorat korporativ tuzilma  ustav
kapitalida ishtirok etish  orqali amalga  oshiriladi. Bunga avtokontsernlar yaqqol
misol bo‘ladi va bunda oxirgi tayyor mahsulotning yig‘uvchi korporativ tuzilma
tomonidan bozorga olib chiqilishi kuzatiladi. Avtokontsern tarkibidagi korporativ
tuzilmalar esa o‘z mahsulotlarini faqatgina yig‘uvchi korxonaga yetkazib beradi.
Ixtisoslashuv va kooperatsiya darajasi yuqoriligidan kelib chiqqan holda vertikal
va gorizontal konsernlar o‘zaro farqlanadi. Konsern tashkil qilish odatda ma’muriy
tartibda ham tashkil etilishi mumkin.
Korporativ birlashmalar tashkil etishda konglomeratlar amaliyoti ham ko‘p
kuzatiladi. Bunda yuqorida keltirilganidek texnologik jihatdan bir-biri bilan bog‘liq
bo‘lmagan   ko‘p   sonli   tashkilotlarning   birlashish   nazarda   tutiladi.   Lekin
konglomeratlar   tashkil   etilishida   ham   faoliyatni   diversifikatsiyalashdan   tashqari
boshqa ma’lum bir maqsadlar ham belgilab olingan bo‘ladi.
Kontsortsium   –   yuridik   va   xo‘jalik   faoliyatini   yuritish   bo‘yicha   mustaqil
korporativ tuzilmalarning vaqtinchalik birlashmasi bo‘lib, sanoat, moliya-kredit,

---

---

transport,   savdo   (markenting),   loyihalash   va   boshqa   tashkilotlarning   yirik
loyihalarni   amalga   oshirish   maqsadidagi   birlashuvini   nazarda   tutadi.   Bunda
kontsortsium   shartnoma   asosida   tashkil   etiladi   va   ishonchli   boshqaruvchi
tomonidan boshqariladi. Yirik sanoat loyihalarini ishlab chiqish, amalga oshirish
va foydalanishga topshirish bo‘yicha kontsortsiumlar tashkil etish amaliyoti dunyo
bo‘ylab   ko‘p   kuzatiladi.   Masalan,   Uz-Kor   Gas   Chemical   qo‘shma   korxonasi
kortsortsum tuzish asosida tashkil etilgan edi.
Sindikatning   faoliyat   mexanizmi   yirik   loyhihalarni   birgalikda   amalga
oshirishga asoslanadi. Bunda boshqaruv va foydaning taqsimlanishi tegishli ulush
asosida  amalga oshiriladi. Bunda sindikatli moliyalashtirish amaliyoti eng ko‘p
kuzatiladigan holatlardan biridir.
Kartel ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) hajmi, tovarlar (xizmatlar) narxi,
savdo shartlari, bozorlarni cheklash masalalari bo‘yicha kelishib olish maqsadida
faoliyat   yo‘nalishi   bo‘yicha   bir-biriga   yaqin   bo‘lgan   mustaqil   xo‘jalik
sub’ektlarining   birlashmasi   hisoblanadi.   Keltirilgan   ta’rifdan   ham   ko‘rinib
turibdiki, xo‘jalik sub’ektlarining marketing faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirish
maqsadida   kartellar   tuziladi.   Maqsad   bozor   qonuniyatlari   to‘la-to‘kis
ishlamaydigan   holatlarda   bitta   bozor   sub’ektlarining   xatti-harakatlarini   o‘zaro
muvofiqlashtirish   hisoblanadi   va   natijada   tovarlar   va   xizmatlar   narxlarida
o‘zgarishlar kuzatiladi. Kartel tarkibiga kiruvchi tashkilotlar o‘zlarining yuridik va
moliyaviy   jihatdan   mustaqilligini   aslo   yo‘qotmaydi.   Ular   o‘zaro   bitim   tuzish
asosida   faoliyat   yuritadi.   Bunga   yaqqol   misol   sifatida   neft   eksport   qiluvchi
davlatlar   tashkiloti   hisoblangan   OPEKni   keltirishimiz   mumkin.   Neftning   jahon
bozoridagi   narxini   oshirish   maqsadida   bu   tashkilotning   neft   qazib   chiqarishni
qisqartirish to‘g‘risida qaror qabul qilish holatlari uchrab turadi. Mamlakatimizda
uyali   aloqa   kompaniyalari   tomonidan   uyali   aloqa   xizmatlari   narxlarining   mos
ravishda  o‘zgarishi kuzatilishi  ham ma’lum ma’noda kartellar faoliyatiga misol
hisoblanadi.   Lekin   bu   amaliyot   monopoliyaga   olib   kelishi   sabab,   antimonopol
qonunchilik asosida ta’qib qilinishini ham qayd etib o‘tish zarur.