Ro‘yxatga olindi” Korporativ boshqaruv fakulteti

1-rasm. Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi¹.

Tijorat banklari kapitallarining bozori, valyuta bozori va sug‘urta xamda investitsiya fondlari bozorlarini aloxida o‘rganuvchi fanlar mavjud.
Biz asosiy e’tiborni nisbatan yosh xamda nozik xususiyatlarga ega bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar bozoriga qaratamiz.
Moliya bozorining asosiy tarkibiy qismi xisoblangan qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu bozorda tovar boshqa bozorlardagiga nisbatan o‘ziga xosdir. Bu tovar turli shakldagi qimmatli qog‘ozlardir.
Qimmatli qog‘ozlar bozori - yuridik va jismoniy shaxslarning qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, joylashtirish va ularning muomalasi bilan bog‘liq munosabatlari tizimi. Har qanday bozor makonini ikki qo‘tbga bo‘lish mumkin. Ulardan birida kapital etkazib beruvchilar – bo‘sh pul mablag‘lariga ega bo‘lgan va ularni saqlash hamda ko‘paytirishni istovchi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, davlat turadi. Ikkinchisida esa – yangi ishlab chiqarishni boshlash, ishlar, xizmatlar ko‘rsatish yoki ishlab turgan quvvatlarni zamonalashtirish, kengaytirish, qayta ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan boshlang‘ich yoki qo‘shimcha kapitalga muhtoj bo‘lgan bozor sub’ektlari turadi. Kapitalning iste’molchilari sifatida korxonalar, tashkilotlar, aholi, shuningdek, davlat ham ishtirok etishi mumkin.
Iqtisodiy adabiyotlarda “qimmatli qog‘ozlar bozori” va “fond bozori” degan atamalarni sinonim sifatida talqin etiladi. Ushbu atamalarga aniqlik kiritamiz. Qimmatli qog‘ozlar bozorining ishtirokchilari tarkibiga va undan narx – navoni shakllanishiga asosan ikki guruxga ajratish lozim.
Fond bozori, ushbu bozorda emitent va bo‘lajak sarmoyador bevosita ishtirok etmaydilar. Bu bozorda albatta moliyaviy vositachi (broker yoki diller) ishtirok etadi. Fond bozorida aksiyalar, obligatsiyalar, davlat qimmatli qog‘ozlari sotiladi. Bundan tashqari fond bozorida qimmatli qog‘ozlar ularga bo‘lgan talab va taklif asosida sotiladi yoki xarid qilinadi.
Boshqa qarz majburiyatli qimmatli qog‘ozlar bozori. Ushbu bozorda emitent va bo‘lajak sarmoyador xech qanday moliyaviy vositachi yordamisiz bevosita oldi – sotdini amalga oshiradilar. Ushbu bozorda depozit sertifikatlari, depozit – jamg‘arma sertifikatlari va veksellar savdosi amalga oshiriladi. SHunisi diqqatga sazovorki, boshqa qarz majburiyatli qimmatli qog‘ozlar bozorida qimmatli qog‘ozlar ularga bo‘lgan talab va taklif asosidagi narxda emas, balki oldindan belgilangan narxlar xamda shartlar asosida sotiladi.