Rossiya bosqiniga qarshi olib borilgan ozodlik kurashlari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Rossiya bosqiniga qarshi olib borilgan ozodlik kurashlari
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston vohasining egallashga bo’lgan harakatlari
2. Bosqinchilarga qarshi xalq milliy ozodlik harakatlarining shakllanishi
3. Xalq milliy ozodlik harakatlari Qurbonjon dodxox qo’zg’aloni misolida
III. Xulosa

Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi bilan bir vaqtda Turkiston harbiy okrugi ham yuzaga keldi. General-gubernator bir vaqtning o’zida okrug qo’mondoni ham hisoblangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari va uyezd boshliqlari ham o’z ixtiyoridagi harbiy qismlarning qo’mondonlari bo’lishgan. Shu tariqa «harbiy xalq boshqaruvi»dagi harbiy hokimiyat chor zobitlari va harbiylari qo’lida to’plangan. «Xalq boshqaruvi» – yuzboshi, oqsoqollar, «xalq sudyalari» – qozilar aholi tomonidan saylangan. O’lkaning markaziy boshqaruv general-gubernator hamda uning Kengashi va Mahkamasidan iborat bo’lgan. General-gubernatorlikning – bosh boshqarmaning ijroiya organi bo’lgan general-gubernator mahkamasi dastlab to’rt bo’limdan iborat edi. Birinchi bo’lim ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchisi bosh boshqarmaning moliyaviy va xo’jalik ishlariga qaragan. Uchinchi bo’lim soliqlar va shahar ishlariga doir masalalar bilan shug’ullangan. To’rtinchi bo’lim esa maxsus bo’lim hisoblanib uning faoliyati serqirra bo’lgan. 1886 yilgacha mustaqil ish ko’rgan bu bo’lim harbiy va adliya vazirlari ishlaridan mustasno ravishda sud qarorlarini ham qayta ko’rib chiqish huquqiga ega bo’lgan.

Shaharlar o’zlarining mavqeiga ko’ra siyosiy, harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifasini bajargan. Toshkent, Samarqand, Qo’qon, Andijon, Marg’ilon, Namangan, Buxoro, Ashhobod o’lkaning eng yirik shaharlari hisoblangan. Yana mahalliy ahamiyatga bo’lgan Chimkent, Jizzax, Kattaqo’rg’on, Qarshi, Termiz kabi shaharlarda iqtisodiy hayot tez rivojlana borgan. Mustamlakachilik yangi shaharlarni ham yuzaga keltirdi. Jumladan, Kazalinsk, Petro Aleksandrovsk, Skobelev, Chernyayevka qabilar. Bosib olingan shaharlarda ruslar uchun maxsus ajratilgan manzilgohlar paydo bo’ldi. Shaharlar ikki qismga bo’linib, biri eski shahar (mahalliy aholi yashaydigan qism), ikkinchisi yangi shahar (ruslar yashaydigan qism) deb ataladigan bo’ldi. Toshkentning rus qismini tashkil qilish uchun maxsus qo’mita tuzildi. Rejaga kirgan joylardan mahalliy aholi majburan ko’chirildi.
Shaharlarni ruslashtirish va rus aholisiga qulaylik yaratish maqsadida Turkiston shaharlarida savdo-sotiq, hunarmandchilik va sanoat bilan shug’ullanuvchi rus fuqarolari uchun alohida imtiyozlar yaratildi. 1877 yilda maxsus Muvaqqat komissiya tuzilib, saylovlar tartibi belgilandi. Unga ko’ra saylovchilar mulkdorlik darajasiga qarab uch toifaga bo’lindi. Bunda shahar ziyolilari, ishchilar va hunarmandlar yetarli miqdorda mulki bo’lmaganligi uchun saylov huquqidan mahrum etildi. 2400 saylovchi ishtirokida o’tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi saylandi. Ruslar uchun noiblarning uchdan ikki qismi miqdorida o’rin ajratildi. Shahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi viloyat idorasi tuzildi. Uning raisi Sirdaryo harbiy gubernatori edi. 1888 yilda esa bu vazifa general-gubernatorga yuklandi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo’mondoni zimmasiga yuklandi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan. Toshkent shahar Dumasining oqsoqoli vazifasini 1877-1907 yillarda – shahar boshlio’i – hokim to’raning o’zi boshqardi. 1870 yilda Toshkentda 80 ming aholi bo’lib, ulardan 7 mingi dehqon, 6 ming kishi hunarmand, 4 mingi – savdogar, 4 mingi – mardikor kishilar edi.
Chor ma’murlari dastlab yer-suv ishlari bilan shug’ullanmadilar. Istilo vaqtida o’lkadagi yer-suv davlat mulki, vaqf va xususiy mulkdan iborat bo’lgan. Xo’jalik yuritishning asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil kilgan. Sun’iy sug’orish uning negizi hisoblangan. 1873 yilda Kaufman rus podshosiga yer-suvga egalik qilishni o’zgartirish to’g’risidagi loyihasini taqdim qiladi. Unga ko’ra amlok yerlar uni ishlatib turgan kishilar tasarrufiga o’tishi zarur edi. Lekin bu qoidani vaqf yerlarga joriy etish taklifi rad etiladi. Yer-suv masalasini Kaufman ko’proq o’z bo’yniga olib, juda ko’p yerlar davlat ixtiyoriga olindi, mulkiy va vaqf yerlarga soliq joriy qilindi. 1886 yilda Turkistonni boshqarish to’g’risida yangi Nizom joriy qilib, uning asosiy maqsadi yerli aholi zodagonlarini zaiflashtirishdan va mustamlakachilarni esa kuchaytirishdan iborat bo’lgan. Qisqasi, bu tadbirlar natijasida harbiy-feodal yer egaligi tugatildi. Qishloqlarni boshqarish uchun ko’chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruvchi joriy qilindi. Volost asosini ming xonadondan ikki ming xonadongacha, ovul jamoalarini esa yuz o’tovdan ikki yuz o’tovgacha aholi tashkil kilgan. Chorizm bu o’zgarishlar bilan ko’chmanchi aholining urug’chilik asosidagi tarihiy bo’linishini bekor qildi. 1886 yildagi «Nizom»ga ko’ra o’troq aholining bir bosqichli boshqaruvchi ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqollar volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqolliklar vakillari yig’ini barcha saylovchilar yig’ini bilan almashtirildi.
Turkiston shaharlarida polismeyster lavozimi joriy etilgandi. U huquq jihatidan tumanboshilarga tenglashtirilgan. Ularga politsiya pristavlari bo’ysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollari ham quyi politsiya zobitlari vakolatlari huquqlariga ega bo’lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo’yinlaridan biri sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki ko’rinishga ega bo’lib, sudlar va xalq sudlaridan tashkil topgan. Ularning birinchisi mustamlakachilik shaklida bo’lsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi edi. Sudlar hududiy ko’rinishga ko’ra, tuman sudlari, xalq palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, dunyoviy masalalar bo’yicha ish yurituvchi sudlar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari joriy etildi. 1886 yilgi «Nizom»ga ko’ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga ayrim o’zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O’lkada viloyat sudlari joriy qilindi. Viloyat prokuror va uning muovini, sud tergovchisi lavozimlari joriy qilindi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi maqsadlarda sodir etilgan «jinoyatlar» ko’rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini zaiflashtirish, hokimiyatga qarshi siyosiy jinoyatchilikning ustidan hukm chiqarish edi. Rus imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda okrug sudlari ta’sis qilindi. Toshkent sud palatasi o’lkaning barcha sud organlari faoliyatini boshqarar va nazorat qilardi. Chor hukumatining siyosiy tusga ega bo’lmagan barcha fuqarolik ishlari shariat va biy sudlariga topshirilgan. Mustamlakachilar shariat qonun-qoidalaridan istibdod negiziga qurilgan o’z tuzumlarini barqaror qilishda unumli foydalanganlar. Shu maqsadda uni uch xil qilib tuzishgan. Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona va Yettisuv viloyatlarining o’troq aholisi uchun qozi sudi, shu viloyatlarning ko’chmanchi aholisi uchun biy sudlari hamda Kaspiyorti viloyati uchun maxsus xalq sudlari faoliyat ko’rsatgan. Chorizm harbiy kuch bilan o’lkani uzoq ushlab turishi mumkin emasdi. Shu bois u Turkistonda assimilyatsiya, ya’ni ruslar bilan mahalliy aholini aralashtirib yuborish siyosatini yurgizdi. Uning bosh maqsadi Turkistonda doimiy yashaydigan rus va slavyan aholini yuzaga keltirishdan iborat tadbirlarni amalga oshirish zarur edi. Bu podshoning ko’chirish siyosatidan boshlandi. Ko’chirish siyosati Turkiston general-gubernatorligi tashkil bo’lgan 1867 yildayoq boshlangandi. Yettisuvda 1869-1682 yillarda 25 ming aholini o’z ichiga olgan 29 ta rus qishlog’i, Sirdaryoda esa 13 ming aholisi bo’lgan 19 ta rus qishlog’i tashkil etildi. 1910 yilda Turkistondagi Sirdaryo, Samarqand va Farg’ona viloyatlarda 124 ta rus qishlog’i bo’lib ularda 70 mingga yaqin rus aholisi yashardi.
Chor ma’murlari o’lkaga ko’chib kelgan kishilarni qurollantirib, mahalliy aholidan o’zlarini «himoya» qilmoqchi bo’lgandi. Ayniqsa ko’chib kelgan rus kazaklariga qurol sotish kuchayadi. O’lkada temir yo’l qurilishining amalga oshirilishi ham mustamlakachilikdan iborat iqtisodiy va harbiy strategiya maqsadlarini ko’zlab amalga oshirilgandi. Temir yo’lsiz katta hududni ko’lda saqlash va o’lkaning katta boyliklarini olib ketish mumkin emasdi. 1888 yil noyabridan Zakaspiy temir yo’l qurilishi boshlandi. Bu yo’l Qizil Arvot va Ashhobod orqali o’tkazilib, Samarqandga yetkazildi. 1888 yil 15 mayida bu yerga birinchi poyezd keldi. U 1889 yilda Mari va Kushka orqali o’tkazilib, o’sha yili Toshkent hamda Andijonga yetkazildi. 1900 yilda Orenburg – Toshkent temir yo’l qurilishi boshlandi. 1905 yilda unda birinchi poyezd qatnadi. Temir yo’l qurilishining ishga tushirilishi o’lkada dastlabki sanoat korxonalarining paydo bo’lishiga turtki bo’ldi. Bu korxonalar rus kapitalistlari uchun Turkiston hom ashyosini tayyorlashga xizmat qildi. Shu bois bu yerda paxtani dastlabki qayta ishlash bilan bog’liq sanoat korxonalari tashkil etildi.
Birinchi paxta tozalash zavodi 1879 yilda Toshkentda savdogar Nazarov tomonidan ishga tushirildi. Shunday ikkinchi zavod 1885 yilda Andijon uyezdida savdogar Ho’jayev, uchinchisi esa Toshkentning Ko’kcha dahosida savdogar Isabek Hakimbekov tomonidan qurildi. 1867-1900 yillar orasida Turkistonda ishga tushirilgan 170 korxonaning 70 tasi Farg’ona viloyatida edi. Endi yog’ ishlab chiqaruvchi korxonalar paydo bo’ldi. Choy qadoqlash, aroq-vino ishlab chiqaruvchi korxonalar ham paydo bo’ldi.
Rus kapitalistlari yer osti boyliklarini qazib olib ketishga ham e’tibor bera boshladi. Romanov va Semichevlar Qo’qon tumanida toshko’mir, D. Petrov va G. Aleksandrov esa Qamishboshi va Laqqon qishloqlarida 25 ta neft konlarini ishga tushirdi. Yangi zavod va fabrikalar ish boshladi. Birgina Qo’qonning o’zida 16 ta aksioner va yirik savdo firmalari ochilgan edi. Rossiya sarmoyadorlari Turkistondagi tabiiy boyliklarni talashga xizmat qiluvchi korxonalar tarmog’ini keng quloch yoydirishdi. Bu ishda ular mahalliy xalqlarning boy va savdogarlari bilan kelishib ish ko’rdilar. Ammo mustamlakachilar Turkiston o’lkasida hech qachon tom ma’nodagi og’ir sanoat mahsulotlari ishlab chiqadigan korxonalarni qurishga e’tibor bermaganlar. Mustamlakachilar qanchalik boyib borsa, arzon ishchi kuchi bo’lgan mahalliy aholi shunchalik kambag’allashib, qashshoqlashib borardi. Dehqonlar og’ir shartlar asosida qarz olardi, qarzini to’lay olmay o’ziga tegishli yerini sotib, yersiz qolardi, mardikorlik, chorikorlik qilishga majbur bo’lardi. Natijada yer egalari qo’lida yollanib batraklik qilishga yoki yangi ochilayotgan korxonalarga arzimagan ish haqi evaziga ishlashga majbur bo’lardi. Yerni Rossiya banklari yoki puldor mahalliy boylar sotib olardi. Shu tariqa, o’lkada 90-100 gektarcha sug’oriladigan yeri bo’lgan boy xo’jaliklar vujudga keldi. XX asr boshlaridagi ma’lumotlarga ko’ra o’lka aholisining 70 foizi kambag’al va qashshoqlar, 1,7 foizi o’rta hol, 13 foizi o’ziga to’q, boy oilalar hisoblanardi. Rossiyalik sarmoyadorlar o’lkada paxta tozalash, yog’ va spirt ishlab chiqarish, pivo, tamaki, un, qand, sovun, g’isht, ko’n, mis eritish, jun yuvish, oxak qizdirish zavodlari va oziq-ovqat korxonalari qurib, ulardan mo’may daromad olishni yo’lga qo’ydilar. 1908 yilda o’lkada 378 ta sanoat korxonalari faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1917 yilda ularning soni Buxoro amirligi Xiva xonligida qurilgan korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda 1200 taga yetgan. Bu jarayon aholining tabaqalanishiga ta’sir etib milliy burjuaziya va ishchilar sinfi vujudga keldi. 1914 yilgi ma’lumotlariga ko’ra, o’lkada 49,5 ming ishchi bo’lib, ulardan 25,5 minggi sanoatda, 24 minggi temir yo’l va unga xizmat qiluvchi ustaxonalarda ishlagan. Mahalliy ishchilarga rossiyalik ishchilarga nisbatan 2,5-3,5 baravar kam ish haqi to’langan. Turkiston Rossiyaning jahon bozorlarida o’tmaydigan tovarlari sotiladigan bozorga aylantirildi. Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma’naviy-madaniy tutqunlikka solish, o’zining uzoqqa mo’ljallangan manfaatiga bo’ysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni mahalliy xalqni milliy, tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo’q qilish, xullas ruslashtirishdan iborat edi. Farg’ona harbiy gubernatori Skobelev shunday deb yozadi: «Millatni yo’q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’k qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga uchraydi». Turkistonda mustamlakachilar ana shunday siyosat olib bordi. Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi. 1870 yilda Toshkentda ochilgan Xalq kutubxonasi va 1876 yilda tashkil topgan Toshkent tabiat muzeyida o’lkaning ma’naviy-madaniy hayotini aks ettiruvchi oltin, kumush, misdan yasalgan qimmatbaho buyumlar, gilamlar, amaliy san’at namunalari, tarixiy yodgorliklar, arxiv xujjatlari, qo’lyozma kitoblar va boshqalar to’plandi. Ular ko’rikdan o’tkazilib, qimmatbaho va nodir deb hisoblanganlari Peterburg va Moskvaga tashib ketildi. San’at darajasida ishlangan Muhammad Rahim taxti, Amir Temur maqbarasining naqshinkor darvozasi, undagi bitimlar, oynalar, oltin koshinlar, Ahmad Yassaviy maqbarasidagi naqshinlar, katta qozon («Nazir niyoz qozoni») shular jumlasidandir.
Islom diniga e’tiqod, masjid va madrasalar oyoqosti qilina bordi. Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib, ularning faoliyatini tobora cheklab bordi. Maorif va madaniyat sohasida ruslashtirish siyosati yuritiladi. Turkistonlik bolalarni ruslar bilan aralashtirib o’qitish va tarbiyalash g’oyasi ilgari surildi. 1884 yilda Toshkentda dastlab rus-tuzem maktabi ochildi. XIX asr oxirida ularning soni yuztadan ortiq bo’ldi. Bu maktablarda bir vaqtning o’zida rus va o’zbek o’qituvchilari mashg’ulotlar olib boradigan bo’ldi. Maqsad mahalliy yoshlarga rus tilini, ruscha yashash tarzini singdirishdan iborat edi. Yerli aholi farzandlarini qiziqtirish uchun rus-tuzem maktablarini bitirganlarni, rus tilini bilganlarni mahalliy ma’muriy organlarga, boshqaruvga ham jalb qildi. Asta – sekinlik bilan o’lkada ish yuritish ham rus tiliga o’tkazila bordi. Bu tadbirlardan maqsad ruslashtirishdan iborat bo’lgan. Mustamlakachilarning yerli aholi turmushiga ma’naviy-ruhiy tazyik o’tkazish dasturida o’lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga o’tkazishga alohida ahamiyat berdi. Shu maqsadda shaharlarda xotin-qizlar ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda rus shifokorlari faoliyat ko’rsatdi. Ambulatoriyada ayollarga zaruriy tibbiy maslahatlar, tibbiy yordam ko’rsatildi, bu, albatta ijobiy hol. Shu bilan birga, ayollarga ruscha hayot tarziga o’tish, ularning farzandlari tarbiyasiga pravoslavcha ta’sir etish, paranji zulmidan xalos bo’lish, «ochilish» zarurligi to’g’risida tashviqot va targ’ibot ham qilinardiki, bu sekin-sekin salbiy ta’sir ko’rsatardi.
Chorizmning Turkiston xalqlariga nisbatan yurgizgan mustamlakachilik, ulug’ davlatchilik va shovinistik siyosati konuniy suratda mahalliy aholining milliy ozodligi, erki va insoniy hak-hukuklarini himoya qilish uchun muqaddas jangga otlantirdi. «O’rta Osiyoning Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilganligi» g’oyasining tarafdorlari xalq ommasining chorizmga va uning mustamlakachilik zulmiga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlarini soxtalashtirib, go’yo bu qo’zg’olonlar Rossiyaga qarshi emas, balki mahalliy amaldorlarga, din peshvolari va ulamolarga qarshi ko’tarilgan deb «isbotlamokchi» bo’ldilar. Tarix shuni ko’rsatadiki, aslida chorizm tomonidan asoratga solingan, mustamlaka qilingan xalqlar dastlabki kunlardan boshlab o’z mustaqilligi, ozodligi uchun milliy-ozodlik kurashini olib borganlar: