Roman-german filologiyasi fakulteti roman-german tillari kafedrasi

3.2. Ravishning tuzilishiga ko’ra turlari

Ravishlar morfologik tarkibiga ko’ra asosan uch guruhga bo’linadi:

1) Sodda ravishlar;

2) Qo’shma ravishlar;

3) Juft ravishlar.

1. Sodda ravishlar. Birgina suzdan iborat bulgan ravishlar sodda ravishlar deyiladi.

Sodda ravishlar o’zbek tilida tuzilishi jihatidan ikki guruhga ajraladi:

1) Tub ravishlar. Bular morfologik jihatdan tarkibiy qismlarga bo’linmaydi. Masalan:

juda, sira, to’satdan, zo’rg’a, arang, bultur, olg’a, yana, nari, beri, eng, sekin, doim nari, ilgari va boshqalar.

2) Yasama ravishlar. Bular morfologik tuzulishiga ko’ra ikki qismdan – o’zak va so’z yasovchi qo’shimchadan iborat bo’ladi. Har xil so’z turkumiga mansub bo’lgan o’zakka so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi bilan yasama ravish hosil bo’ladi. Masalan:

tasodifan, aravalab, yashirin, yangicha, soldatchasiga, hazilnamo, do’stlarcha kabi.

Nemis tilida ham sodda ravishlar o’zbek tilidagi kabi tuzilishi jihatidan ikki guruhga ajraladi:

1) Tub ravishlar. Bular morfologik jihatdan tarkibiy qismlarga bo’linmaydi. Masalan:

dort, da, wo?, bald, wann?, sehr, wie?, sonst va boshqalar.

2) Yasama ravishlar. Bular morfologik tuzulishiga ko’ra ikki qismdan – o’zak va so’z yasovchi qo’shimchadan iborat bo’ladi. Har xil so’z turkumiga mansub bo’lgan o’zakka so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilishi bilan yasama ravish hosil bo’ladi. Masalan:

abends, mittags, morgens, nachts, anfangs, beiderseits, allerseits, allerorts, eilends, schnellstens, bestens, frühestens, neuerdings, jährlings, seewärts, talwärts, nordwärts, westwärts, seltsamerweise, lächerlicherweise, schrittweise, bekanntermaßen, mancherlei, keinerlei va boshqalar.

Qo’shma ravishlar. Ikki yoki undan ortiq so’zlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan ravishlar qo’shma ravishlar hisoblanadi.

O’zbek tilida qo’shma ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Komponentlari alohida qo’llana oladigan, mustaqil leksik ma’noga ega bo’lgan qismlardan tarkib topgan ravishlar. Bunday ravishlarning komponentlaridan birortasi ham morfologik qo’shimchalar olmaydi. Masalan:

bir lahza, bir oz, bir zamon, bir zum, hech qachon, hech vaqt kabi.

2) O’z leksik ma’nolarini saqlagan so’zlarning aniqlovchi-aniqlanmish munosabatda birikishidan tarkib topgan ravishlar. Masalan:

o’tgan kun(i), shu zahoti, hamma vaqt, kuni kecha, shu yerda, bu yerda, shu yoqqa, shu kuyi, shu kecha, tunov kun kabi.

Nemis tilida qo’shma ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Olmosh-ravishlar (da, hier, wo o’rin ravishlari va an, auf, für, gegen va hokazo predloglarning birikuvidan yasaladi). Masalan:

daran, darauf, daraus, dabei, dadurch, dafür, dagegen, hieran, hierauf, hieraus, hierbei, hiermit, hierfür, hiergegen, woran, worauf, woraus, wodurch, womit va h.

2) o’rin ravishlari + her yoki hin. Masalan:

daher, hierher, dorthin, wohin va h.

3) Predlog + her yoki hin. Masalan:

nebenher, nebenhin, vorher, vorhin, hinterher, umher.

4) Sifat + her yoki hin. Masalan:

fernerhin, weiterhin, künftighin.

5) Ot + predlog. Masalan:

bergan, flußauf, kopfüber, tagaus.

6) Predlog + ko’rsatish olmoshi. Masalan:

außerdem, währenddessen, ohnedies.

Juft ravishlar. Juft ravishlar tubandagicha ko’rinishlarga ega:

1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar. Masalan: bir-bir, bitta-bitta, yakka-yakka, oz-oz, kam-kam, kars-kars, gumbur-gumbur, kula-kula, kuta-kuta kabi.

2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar. Masalan: asta-sekin, eson-omon, ochiq-oydin, uzil-kesil kabi.

3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar. Masalan: qishin-yozin, ostin-ustin, ochin-to’qin, erta-kech, kecha-kunduz, o’qir-o’qimas, chiqar-chiqmas kabi.

4) O’rin-payt, chiqish, junalish kelishik qo’shimchalaridan birortasi komponentlariga qo’shilib kelgan yoki komponentlaridan birortasiga -ma yoki -ba elementlari qo’shilgan juft ravishlar. Masalan: kundan-kun, o’z-o’zidan, taqa-taq, yildan-yilga, shundan-shunga, yuzma-yuz, tomma-tom, dam-badam kabi.

Nemis tilida juft ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar.

Masalan: bald bald, mehr, mehr, sehr, sehr, durch und durch.

2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar.

Masalan: immer wieder, bereits schon, noch hinzu, ausschließlich nur, wieder von neuem, nachdem danach, einander gegenseitig, darüber hinaus nach, oder ferner, gern hoffen, zuerst anfangen, zuletzt schließen.

3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar. Masalan: hin und her, auf und ab, ab und zu.

3.3. Ravishlarda daraja

Oddiy daraja. Ravishlarda ham, sifatlardagi kabi xususiyati bor. Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki chegaralangan ekanligini ko’rsatadi.

Sifatlarda ikki xil predmetning bir xil xususiyati qiyoslanib, birida o’sha xususiyatning ortiqligi, ikkinchisida esa kamligi aniqlaniladi. Masalan:

Bu uydan u uy kattaroq kabi.

Ravishlardagi daraja affiksi esa ikki xil predmetdagi bir xil harakat belgisining ortiq yoki kamligini ifodalaydi:

TU-104 samolyoti IL-18 samolyotidan tezroq uchadi kabi.

Ravish darajalari, bosh darajadan tashqari, quyidagicha ko’rinishlarga ega: qiyosiy daraja va -orttirma daraja.

Qiyosiy daraja. Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi bilan qiyoslanadi. Bu daraja ravishlarga -roq affiksini qo’shish bilan yasaladi:

Bizning brigadamiz paxtadan ko’proq hosil oldi.

Bu affiks ko’p, oz, kam kabi miqdor ravishlaridan ko’proq, ozroq, kamroq tarzida ravishning qiyosiy darajasini yasaydi. Lekin u bir oz, sal, picha, qittak, xiyol kabi miqdor ravishlariga qo’shilib kelmaydi. Chunki bu ravishlarning leksik ma’nosidan belgining kuchsizligi, kamligi sezilib turadi.

Shuningdek, quyidagi daraja ravishlariga ham -roq affiksi qo’shilib kelmaydi: juda, g’oyat, nihoyatda, obdon, ozmuncha, aslo, sira, hech va boshqalar. Bu ravishlarning leksik ma’nosidan harakat belgisining ortiq yoki kamligi sezilib turadi.

Payt ravishlaridan ba’zilari harakatning ma’lum paytga nisbatan oldin yoki keyin ijro etilishi paytini ifodalaydi. Bunday payt ravishlariga -roq affiksi qo’shil-ganda, harakatning paytga ko’ra oldin-keyin bo’lishini qiyoslab ko’rsatadi:

Ertaroq kel (kechikib qolma), ertalabroq kel (juda ham erta bo’lmasin), sungroq kel (hozir kelishing shart emas), ilgariroq kel (keyinga qolma), keyinroq kel (hozir kelishing o’rinli emas), haliroq kel (bir oz vaqtni o’tkazib kel), undan avvalroq kel (undan keyin qolma) kabi.

-roq affiksini qabul qilgan ravish oldida picha, tag’in kabi miqdor ravishlari ishlatilsa, daraja ma’nosi bir qadar boshqacha tus kasb etadi: sal nariroq, picha beriroq, yana ko’proq, tag’in kamroq kabi.

Tarkibida -n (in) affiksi bo’lgan ravishlar ham -roq affiksini oladi: Yashirinroq ish tut kabi.

Sifatlardan -simon, -namo affikslari orqali yasalgan ayrim ravishlar -roq affiksini oladi. Masalan:

oliftasimonroq, oliftanamaroq kabi.

O’rin ravishlaridan nari, beri kabilar -roq affiksini oladi (nariroq, beriroq).

Quyidagi payt ravishlari -roq affiksini oladi:

1) Chegaralangan konkret paytni anglatuvchi ravishlar: tunov kun, erta (bugun emas), endi, hanuz, hamisha, kecha, bugun, bultur, qadim, hamon, kunduzi kabi.

2) O’zak-negizga singib ketgan kelishik formasiga ega bo’lgan ravishlar -roq affiksini olmaydilar: yiliga, yaqinda, hozirda kabi.

3) Tarkibida bilan, alla, har, hech, bir kabi so’zlardan birortasi kelgan ravishlar: alla mahal, bir vaqt, har kuni, kuni bilan, hech vaqt, bir pas kabi.

4) Juft holdagi payt ravishlari: yildan-yilga, erta-indin, qishin-yozin kabi.

5) Maqsad ravishlaridan -roq affiksi orqali qiyosiy daraja yasalmaydi. Masalan: ataylab, atayin, jo’rttaga, qasddan kabi.

6) -an, -siz, -cha, -larcha, -incha, ligicha, -lay, -layin, -day, -dek, -chasiga, -iga (siga), -gacha affikslari bilan yasalgan ravishlar -roq affiksini olmaydi.

Nemis tilida ham ravish darajalari xuddi sifat darajalaridek yasalib, qiyosiy daraja -er suffiksini qo’shish bilan yasaladi. Faqat ba’zi ravishlardangina qiyosiy daraja shaklini yasash mumkin. Masalan:

Oft–öfter–am öftesten.

Heute gehen Kirche und Gewerkschaft immer öfter Arm in Arm. (Der Spiegel).

Aber sein Name war es, der am öftesten erklang. (Th. Mann).

wohl, (gut, angenehm), sehr, gern, bald ravishlari barqaror bo’lmagan darajaga ega. Masalan:

wohl – besser – am besten (vgl. bestens; aber auch: wohl – wohler – am wohlesten);

sehr – mehr – am meisten (vgl. meist, meistens);

gern[e] – lieber – am liebsten;

bald – eher – am ehesten (vgl. ehestens, baldigst).

bald va gern[e] ravishlaridan yasalgan barqaror qiyosiy daraja shakllari qadimgi adabiyotlarda uchraydi, shuningdek chekka hududlardagi so’zlashuv tilida hamon ular hamon barqaror ravishda qo’llanmoqda. Masalan:

je bälder, je lieber; aufs baldeste (Musäus).

Man hat sie mit jedem Tage gerner. (Stinde).

Hab Euch immer am gernsten gehabt. (Schiller).

Qiyosiy darajada ma’lum bir hollarda genetiv kelishigidagi ravishlar des artikli bilan yasaladi. Masalan:

Wir werden dich in Zukunft des öfteren (=öfter) besuchen.

Wir wollen diese Frage heute nicht des näheren (=näher) erörtern.

-s ravish yasovchi qo’shimcha öfters, ferners, weiters (shuningdek durchgehendes, durchwegs va b.) ravishlarga qo’shiladi. Bu so’zlar asosan so’zlashuv tilida qo’llanadi. Masalan:

... die Frauen sprachen öfters von ihr… (H. Kolb).

Weiters bekämen sie einen richtigen Trainer.(Torberg).

Orttirma daraja. Orttirma darajadagi ravishlar o’zlari ifodalayotgan belgining ortiqligini, kuchayganligini bildiradi.

O’zbek tilida orttirma darajadagi ravishlar quyidagicha tuziladi:

1) Ayrim ravishlarning birinchi bo’g’inini takrorlash bilan: -tikka – tip-tika, barobar – bab-barobar kabi.

2) Eng, juda, g’oyat, nihoyat, yana, tag’in kabi ravishlar keltirish bilan: juda soz, tag’in ko’p, yana ko’p, g’oyat tez, nihoyat ko’p kabi.

3) Ravishlar -hali, -gina, -kina qo’shimchalarini olishi mumkin. Bu elementlar ravish ifodalagan belgini kuchaytirish va kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi: tezgina (xatdagi tezlikdan ortiq), ohistagina (odatdagi ohistalikdan past), hozirgina, bazo’rgina, yaqindagina, shundoqqina, ozgina, ko’pgina, mo’lgina va boshqalar.

Nemis tilida orttirma daraja -(e)sten suffiksini qo’shish bilan yasaladi. Orttirma darajada ravish oldidan am yuklamasi ishlatiladi. Masalan:

Schnell – schneller – am schnellsten.

Ravishlarning alohida guruhi qotib qolgan orttirma daraja shakllarini ifodalaydi. Masalan:

mindestens, wenigstens, spätestens, strengstens, frühestens, gefälligst. Shuningdek qotib qolgan qiyosiy daraja shakllarini ham ifodalaydi:

öfter, des öfteren.

Er ist mindestens 20 Jahre alt.

Sie müssen diese Arbeit spätestens in drei Tagen abliefern.

Tun sie das gefälligst!

Ich werde nächstens äusserst beschäftigt sein.

Qo’shma ravishlarning orttirma darajasi qo’shimcha olmaydi. Masalan:

Zuerst, zuletzt, zunächst, zuunterst, zuoberst, zuvorderst, zumeist, zutiefst, zumindest.

Ravishlarda qiyosiy shakllarsiz daraja farqlash xususiyati mehr, weiter, am meisten, am weitesten kabi ravishlar yoki ravishlarni takror qo’llash orqali ifodalanishi mumkin. Masalan:

Der Rücksack liegt weiter oben.

Er marschiert am weitesten vorn.

Ich habe mich sehr, sehr gefreut.

Ba’zi ravishlar o’z darajalirini suppletiv usulda yasaydi.

bald - eher - am ehesten.

gern - lieber - am liebsten.

viel - mehr - am meisten.

wenig - minder (weniger) - am mindesten (am - wenigsten).

Aksincha darajalarning o’rniga o’zgartirilgan ifoda qo’llanadi:

Er stand mehr (weiter) links.


3.4. Olmosh-ravishlar
Olmosh-ravishlar ham olmoshlik, ham ravishlik belgilariga ega. Ular olmoshlarga o‘xshab ko‘rsatish xususiyatiga ega bo‘lib, ot o‘rnida qo‘llanadi, bi-roq ravishlarga o‘xshab o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham ular olmosh-ravishlar deb ataladi. Olmosh-ravishlar gapda predlog bilan kelgan ot o‘rniga ishlatiladi.

Olmosh-ravishlar da, wo yoki hier ravishlarining tegishli predloglar bilan birikishidan yasaladi. Agar predlog undosh tovush bilan boshlangan bo‘lsa, wo yoki da shakllari qo‘llanadi. Wo + predlog shakli predlogli otga nisbatan so‘roq so‘z sifatida ishlatiladi. Da + predlog shakli esa ko‘rsatish ma’nosiga ega bo‘lib, o‘sha otga ishora qiladi, unga javob so‘z sifatida qo‘llanadi:

wo + mit = womit

wo + bei = wobei

wo + für = wofür

wo + zu = wozu

wo + nach = wonach

wo + von = wovon

wo + durch = wodurch

wo + gegen = wogegen

da + mit = damit

da + bei = dabei

da + für = dafür

da + zu = dazu

da + nach = danach

da + von = davon

da + durch = dadurch

da + gegen = dagegen.

hier + mit = hiermit

hier + bei = hierbei

hier + für = hierfür

hier + zu = hierzu

hier + nach = hiernach

hier + von = hiervon

hier + durch = hierdurch

hier + gegen = hiergegen

Der Großvater nahm seine Brille und hauchte darauf.

Бобо кўз ойнагини олди ва унга пуфлаб qўйди.

Bu gapda darauf olmosh - ravishi seine Brille otiga nisbatan javob so‘z sifatida qo‘llangan.

Worauf hauchte der Großvater?

Der Großvater hauchte auf seine Brille.

Oder der Großvater hauchte darauf.

Predlog unli tovush bilan boshlangan bo‘lsa wo yoki da ravishiga undosh tovush qo‘shiladi va wor, dar shaklida qo’llanadi.

Wo + aus = woraus

Wo + in = worin

Wo + auf = worauf

Wo + um = worum

Wo + über = worüber

Wo + an = woran

Da + aus = daraus

Da + in = darin

Da + auf = darauf

Da + um = darum

Da + über = darüber

Da + an = daran

Gapda jonsiz narsa-predmet haqida fikr yuritilsa, olmosh ravishlarning so‘roq so‘z + predlog (wo + predlog) birikmasi ishlatiladi.

Wir sind auf unsere Heimat stolz.

Worauf sind wir stolz?

Wir sind darauf stolz.

Ich erinnere mich an meine Kindheit.

Woran erinnerst du dich?

Ich erinnere mich daran.

Ich arbeite an meiner Kontrollarbeit.

Woran arbeiten Sie?

Ich arbeite daran.

Agar gapda jonli narsa - predmet to‘g‘risida fikr yuritilsa, unda predlog + so‘roq olmoshi birikmasi qo‘llanadi: bei wem, zu wem, an wen, auf wen, für wen.

Ich warte auf meinen Freund.

Auf wen wartest du?

Ich wohne bei meinem Onkel.

Bei wem wohnst du?

Nemis tilidagi so’roq olmosh – ravishlari (wo + predlog shakli) ifodalagan ma’no o’zbek tiliga so’roq sozlar orqali beriladi. Masalan:

Worüber spricht er?

U nima haqida gapirayotir?

Ko’rsatish olmosh – ravishlari (da + predlog shakli) ifodalagan ma’no o’zbek tiliga ko’rsatish olmoshi + ko’makchi shakli orqali beriladi. Masalan:

Unsere Regierung sorgt dafür, daß alle Kinder die Schule besuchen.

Respublikamiz shu haqida g’amxo’rlik qiladiki, barcha bolalar maktabda ta’lim olsin.

Bob boyicha xulosalar
Nemis tilida ravishlar ma’nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi.

1) O’rin ravishi (lokale Adverbien);

2) Payt ravishi (temporale Adverbien);

3) Holat ravishi (modale Adverbien, Adverbien der Art und Weise);

4) Sabab ravishi (Adverbien des Grundes);

5) Maqsad ravishi (Adverbien des Zieles, der Folge und der Bedingung);

6) Miqdor-daraja ravishi (Adverbien des Maßes und des Grades).

O’zbek tilida ravishlar ma’no va grammatik jihatdan quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1) Holat ravishi;

2) Miqdor va daraja ravishlari;

3) Payt ravishi;

4) O’rin ravishi;

5) Sabab ravishi;

6) Maqsad ravishi.

Ravishlar morfologik tarkibiga ko’ra har ikkala tilda ham asosan uch guruhga bo’linadi:

1) Sodda ravishlar;

2) Qo’shma ravishlar;

3) Juft ravishlar.

Sodda ravishlar o’zbek tilida ham nemis tilda ham tuzilishi jihatidan ikki guruhga ajraladi:

1) Tub ravishlar. Bular morfologik jihatdan tarkibiy qismlarga bo’linmaydi.

2) Yasama ravishlar.

Ikki yoki undan ortiq so’zlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan ravishlar qo’shma ravishlar hisoblanadi.

O’zbek tilida qo’shma ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Komponentlari alohida qo’llana oladigan, mustaqil leksik ma’noga ega bo’lgan qismlardan tarkib topgan ravishlar. Bunday ravishlarning komponentlaridan birortasi ham morfologik qo’shimchalar olmaydi.

2) O’z leksik ma’nolarini saqlagan so’zlarning aniqlovchi-aniqlanmish munosabatda birikishidan tarkib topgan ravishlar.

Nemis tilida qo’shma ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Olmosh-ravishlar (da, hier, wo o’rin ravishlari va an, auf, für, gegen va hokazo predloglarning birikuvidan yasaladi).

2) o’rin ravishlari + her yoki hin.

3) Predlog + her yoki hin

4) Sifat + her yoki hin.

5) Ot + predlog.

6) Predlog + ko’rsatish olmoshi.

Juft ravishlar o’zbek tilida tubandagicha ko’rinishlarga ega:

1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar. 2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar. 3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar 4) O’rin-payt, chiqish, junalish kelishik qo’shimchalaridan birortasi komponentlariga qo’shilib kelgan yoki komponentlaridan birortasiga -ma yoki -ba elementlari qo’shilgan juft ravishlar.

Nemis tilida juft ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar.

2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar.

3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar. Masalan: hin und her, auf und ab, ab und zu.

Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki chegaralangan ekanligini ko’rsatadi.

Ravishlar nemis va o’zbek tillarida oddiy darajadan tashqari, qiyosiy va orttirma darajalarga ham ega.

Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi bilan qiyoslanadi. Bu daraja o’zbek tilida tub ravishlarga -roq affiksini qo’shish bilan yasalsa, nemis tilida esa –er qo’shimchasini qo’shish bilan hamda o’zagida a,o,u, unlilari bo’lgan ravishlarning umlaut qabul qilishi bilan yasaladi.

Orttirma darajadagi ravishlar o’zlari ifodalayotgan belgining ortiqligini, kuchayganligini bildiradi.

O’zbek tilida orttirma darajadagi ravishlar quyidagicha tuziladi:

1) Ayrim ravishlarning birinchi bo’g’inini takrorlash bilan;

2) Eng, juda, g’oyat, nihoyat, yana, tag’in kabi ravishlar keltirish bilan; 3) Ravishlar -hali, -gina, -kina qo’shimchalarini olishi mumkin. Bu elementlar ravish ifodalagan belgini kuchaytirish va kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi;

Nemis tilida orttirma daraja -(e)sten suffiksini qo’shish bilan yasaladi. Orttirma darajada ravish oldidan am yuklamasi ishlatiladi.

Ravishlarning alohida guruhi qotib qolgan orttirma daraja shakllarini ifodalaydi.. Shuningdek qotib qolgan qiyosiy daraja shakllarini ham ifodalaydi

Qo’shma ravishlarning orttirma darajasi qo’shimcha olmaydi.

Ravishlarda qiyosiy shakllarsiz daraja farqlash xususiyati mehr, weiter, am meisten, am weitesten kabi ravishlar yoki ravishlarni takror qo’llash orqali ifodalanishi mumkin.

Ba’zi ravishlar o’z darajalirini suppletiv usulda yasaydi.

Nemis tilida ravishlarning maxsus bir guruhi mavjud. Ular olmosh-ravishlar deb ataladi. Olmosh-ravishlar ham olmoshlik, ham ravishlik belgilariga ega. Ular olmoshlarga o‘xshab ko‘rsatish xususiyatiga ega bo‘lib, ot o‘rnida qo‘llanadi, biroq ravishlarga o‘xshab o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham ular olmosh-ravishlar deb ataladi. Olmosh-ravishlar gapda predlog bilan kelgan ot o‘rniga ishlatiladi.

Nemis tilidagi so’roq olmosh – ravishlari (wo + predlog shakli) ifodalagan ma’no o’zbek tiliga so’roq sozlar orqali beriladi.

Ko’rsatish olmosh – ravishlari (da + predlog shakli) ifodalagan ma’no o’zbek tiliga ko’rsatish olmoshi + ko’makchi shakli orqali beriladi.

UMUMIY XULOSA

Qiyosiy grammatika fani mustaqil fan sifatida o’z tekshirish obekti, metodi, ilmiy-nazariy va amaliy aspektlariga ega. Hozirgi nemis va o’zbek tillarida ravishlarning qiyoslanishi quyidagi xulosalarni berdi:

1. Ravish har ikkala tilda ham ish-harakatning qay holda bajarilishini, paytini, sababini, o’rnini va ba’zan predmetning belgisini ifodalaydi.

2. Ravishlar nemis tilida ham o’zbek tilida ham asosan ikki usul, ya’ni affiksatsiya (morfologik usul) usuli hamda kompozitsiya (sintaktik usul) usuli bilan yasaladi.

3. O’zbek tilida morfologik usul bilan ravish yasash, negizga -cha, -larcha, -day, -dek, -lab, -ona, -an, -lay (-layin), -nama, -ligicha, -(i)ncha, n(in), -iga, (-siga), -gacha, -chasiga,-siz, -simon kabi yasovchi affikslar qo’shish bilan hosil qilinsa, nemis tilida ravishlar -lings, -wärts, -lich, -sam, -weise, -maßen, -weise, -dings, -seits,-wegen, -wiellen, -halben, -willen –wegen, -s singari suffiks va yarim suffikslar yordamida yasaladi:

4. O’zbek va nemis tillaridagi ravish yasovchi qo’shimchalarning ayrimlari ma’no jihatdan ma’lum darajada mos kelsada, lekin ba’zilari butunlay mos kelmaydi. -lings, -lich suffikslari yordamida yasaluvchi ravishlar ma’nosi o’zbek tilining -larcha, -day, -dek affiksi bilan yasaluvchi ravishlarning ma’nolariga yaqin keladi. Lekin solchermaßen - shunday qilib, meinerseits - men tomonimdan, um meinetwillen - menday - meni deb misollaridagi -maßen, -seits va willen ravish yasovchi suffikslar ma’no jihatdan o’zbek tili ravish yasovchi affikslariga hech mos kelmaydi.

5. O’zbek tilidagi ayrim ravish turlari nemis tilidagi ravishlarga mos kelmaydi. Bu ravishlarning ba’zilari nemis tiliga sifat bilan berilsa, boshqalari esa so’z birikmalari orqali ifoda etiladi, jumladan o’zbek tilidagi do’stona ravishiga xos ma’no nemis tiliga freundlich yoki freundschaftlich sifati yordamida ifoda etiladi.

6. So’zlarning o’zaro qo’shilishi natijasida qo’shma ravish yasash kompozitsiya usulida amalga oshiriladi. Nemis tilida kompozitsiya usuli bilan ravishlarning yasalishi quyidagicha:

1) Ikki qadimgi ravishlarning qo’shilishidan ravishlar yasaladi;

2) Qadimgi ravishlar (bisland, vorgestern, übermorgen, jahraus, jahrein)ning boshqa turkumga oid so’zlar bilan qo’shilishi yoki otning sifat, olmosh va son bilan qo’shilishidan qo’shma ravishlar yasaladi;

3) Nemis tilining qadimgi davrida ravish hisoblanib, hozirgi davriga kelib predlogga ko’chib, turg’un holatga kelgan predlogli ravishlar deb ataladigan ravishlar qo’shma ravishlarning maxsus gruppasini tashkil qiladi.

7. O’zbek tilida kompozitsiya usuli bilan qo’shma, murakkab va juft ravishlar yasaladi. Bunday ravishlar komponentlarining birikish formasi va qanday turkumga oid so’zlardan tashkil topishiga ko’ra bir necha turga bo’linadi.

1) Ko’rsatish olmoshlariga jo’nalish, o’rin-payt yoki chiqish kelishigida kelgan yer, yoq so’zlaridan biri qo’shilishi orqali ravish yasaladi;

2) Belgilash olmoshi har biri bilan bosh, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigidagi ot, ravishlarning qo’shiluvi orqali ravish yasaladi;

3) Bosh, chiqish, o’rin-payt kelishigidagi ot va ravishlarning bir so’zi bilan qo’shilishi orqali yasaladi;

4) Hamma, hech va alla so’zlarining ot yoki ravishga qo’shilishi bilan ravish yasaladi;

5) So’zlarning takrorida ham ravishlar yasaladi: Bunday ravishlarda komponentlar aynan bir shaklda yoki turlicha shaklda bo’lishi mumkin;

6) Antonimlarning o’zaro birlashishidan juft ravishlar yasaladi;

8. O’zbek tilida bo’lganidek, nemis tilida ham ravish so’z turkumi boshqa so’z turkumlari hisobiga boyib boradi: otlar, fe’llar, butun so’z birikmalari ravish so’z turkumiga o’tadi. Adverbializatsiyaning kerakli sharti leksik ma’noning zaiflashuvi yoki ravishlangan so’z va so’z birikmalari ma’nosining o’zgarishidir.

9. Nemis tilida ravish gapda hol, aniqlovchi, ) ot - kesim vazifalarida, shuningdek, ba’zi ravishlar og’zaki nutqda fikrni obrazli ifodalash maqsadida qo’llanadi. O’zbek tilida ravishlar gapda kesim, fe’l-kesimga bog’lanib, hol vazifalarida keladi

10. Ravishlar ma’no jihatidan har ikkala tilda ham quyidagi turlarga bo’linadi:

1) O’rin ravishlari (lokale Adverbien);

2) Payt ravishlari (temporale Adverbien);

3) Holat ravishlari (modale Adverbien, Adverbien der Art und Weise);

4) Sabab ravishlari (Adverbien des Grundes);

5) Maqsad ravishlari (Adverbien des Zieles, der Folge und der Bedingung);

6) Miqdor - daraja ravishlari (Adverbien des Maßes und des Grades).

11. Ravishlar morfologik tarkibiga ko’ra har ikkala tilda ham asosan sodda, qo’shma, juft ravishlarga bo’linadi. O’z navbatida sodda ravishlar o’zbek tilida ham nemis tilda ham tuzilishi jihatidan tub va yasama ravishlarga ajraladi:

12. Ikki yoki undan ortiq so’zlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan ravishlar qo’shma ravishlar hisoblanadi. O’zbek tilida qo’shma ravishlar komponentlari alohida qo’llana oladigan, mustaqil leksik ma’noga ega bo’lgan qismlardan tarkib topgan ravishlar hamda o’z leksik ma’nolarini saqlagan so’zlarning aniqlovchi-aniqlanmish munosabatda birikishidan tarkib topgan ravishlarga bo’linsa, nemis tilida qo’shma ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega boladi:

1) Olmosh-ravishlar (da, hier, wo o’rin ravishlari va an, auf, für, gegen va hokazo predloglarning birikuvidan yasaladi);

2) o’rin ravishlari + her yoki hin;

3) Predlog + her yoki hin;

4) Sifat + her yoki hin;

5) Ot + predlog;

6) Predlog + ko’rsatish olmoshi;

13. Juft ravishlar o’zbek tilida tubandagicha ko’rinishlarga ega:

1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar; 2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar; 3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar;

4) O’rin-payt, chiqish, junalish kelishik qo’shimchalaridan birortasi komponentlariga qo’shilib kelgan yoki komponentlaridan birortasiga -ma yoki -ba elementlari qo’shilgan juft ravishlar;

Nemis tilida esa juft ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega:

1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar.

2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar.

3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar. Masalan: hin und her, auf und ab, ab und zu.

14. Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki chegaralangan ekanligini ko’rsatadi. Ravishlar nemis va o’zbek tillarida oddiy darajadan tashqari, qiyosiy va orttirma darajalarga ham ega.

Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi bilan qiyoslanadi. Bu daraja o’zbek tilida tub ravishlarga -roq affiksini qo’shish bilan yasalsa, nemis tilida esa –er qo’shimchasini qo’shish bilan hamda o’zagida a,o,u, unlilari bo’lgan ravishlarning umlaut qabul qilishi bilan yasaladi.

Orttirma darajadagi ravishlar o’zlari ifodalayotgan belgining ortiqligini, kuchayganligini bildiradi.

O’zbek tilida orttirma darajadagi ravishlar quyidagicha tuziladi:

1) Ayrim ravishlarning birinchi bo’g’inini takrorlash bilan;

2) Eng, juda, g’oyat, nihoyat, yana, tag’in kabi ravishlar keltirish bilan; 3) Ravishlar -hali, -gina, -kina qo’shimchalarini olishi mumkin. Bu elementlar ravish ifodalagan belgini kuchaytirish va kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi;

Nemis tilida orttirma daraja -(e)sten suffiksini qo’shish bilan yasaladi. Orttirma darajada ravish oldidan am yuklamasi ishlatiladi.

Ravishlarning alohida guruhi qotib qolgan orttirma daraja shakllarini ifodalaydi. Shuningdek qotib qolgan qiyosiy daraja shakllarini ham ifodalaydi

Qo’shma ravishlarning orttirma darajasi qo’shimcha olmaydi. Ba’zi ravishlar o’z darajalirini suppletiv usulda yasaydi.

15. Nemis tilida ravishlarning maxsus bir guruhi mavjud. Ular olmosh-ravishlar deb ataladi. Nemis tilidagi so’roq olmosh – ravishlari (wo + predlog shakli) ifodalagan ma’no o’zbek tiliga so’roq sozlar orqali beriladi. Ko’rsatish olmosh – ravishlari (da + predlog shakli) ifodalagan ma’no esa o’zbek tiliga ko’rsatish olmoshi + ko’makchi shakli orqali beriladi.

ADABIYOTLAR ROYXATI
1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida // Til elni birlashtirishi lozim. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2011. – 432 b.

2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2009. – 176 b.

3. Admoni W. Der Deutsche Sprachbau. – Moskau – Leningrad: 1972.

4. Arssenjewa und andere. Grammatik der deutschen Sprache.– Leningrad: 1963.

5. Binjaminow J. R. Vergleichende Typologie der deutschen und usbekischen Sprache. –Т.: «Ўqитувчи», 1982.

6. Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. – Leningrad: 1962.

7. Deutsch als Fremdsprache № 4, 1980. S. 240-243.

8. Duden, Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. 4., völlig neu bearbeitete und erweiterte Auflage. Herausgegeben und bearbeitet von Günter Drosdowski. Bibliographisches Institut Mannheim/Wien/Zürich. Dudenverlag, 1984.

9. Gornik-Gerhardt H.: Zu den Funktionen der Modalpartikel “schon” und einiger ihrer Substituentia. Tübingen 1981.

10. Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. – Leipzig: 1966.

11. Moskalskaja O.I. Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. – Moskau: 1971.

12. Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Morphologie. – Taschkent: 1974.

13. Nurmuhammedov A. Safarov Sh. ... Ustozni xotirlab // Qiyosiy tilshunoslik, an’analar va istiqbol. – Samarqand: SamDChtI, 2006. – 161 b.

14. Schendels, E. Deutsche Grammatik. – Moskau: 1982.

15. Umarxo’jayev M. Qiyosiy tipologiya masalalari. – Samarqand: SamDChtI, 2006. – B. 14.

16. Азизов А.А. Сопоставительная грамматика русского и узбекского языков. Морфология. – Ташкент: 1983.

17. Азизов О., Сафоев А., Жамолхонов X. Ўзбек ва рус тилларининг

qиёсий грамматикаси. – Тошкент: 1966.

18. Гулыга Е.В., Натанзон М.Д. Грамматика немеsкого языка. – Москва: 1957.

19. Крушельниsкая К.Т. Очерки по сопоставительой грамматике немеsкого языка. – Москва. 1961.

20. Раhматуллаев Ш. Ўзбек ва рус тилларини qиёслаш. – Тошкент: «Ўзбекистон», 1993.

21. Саидов С. Немис тили грамматикаси машqларда. – Т.: Ўзбекистон, 2003. Б – 396.

22. Турсунов У., Мухторов Ж. Hозирги замон ўзбeк тили. – Самарqанд:

1960.

23. ЎзССРФА. Ўзбек тили грамматикаси. 1 том. – Тошкент: «Фан», 1975.

24. ЎзССРФА. Hозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: 1966.

INTERNET SAYTLARI

1. www. ziyonet. uz

2. 
   www.language.uz
   
3. 
   www. ref. uz
   
4. 
   www. edu. uz
   
5. 
   www. referat. ru
   
6. 
   www. dissertatsiY. Ru
   
7. 
   www. google. de
   
8. 
   www. dhm. d-lemo
   

1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2009. – B. 83.

2 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida // Til elni birlashtirishi lozim. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2011. B. 67.

3 Nurmuhammedov A. Safarov Sh. ... Ustozni xotirlab // Qiyosiy tilshunoslik, an’analar va istiqbol. – Samarqand: SamDChTI, 2006. -161B.

1 Umarxo’jayev M. Qiyosiy tipologiya masalalari. Samarqand: SamDChTI, 2006. – B. 14.

1 Vgl. H. Gornik-Gerhardt: Zu den Funktionen der Modalpartikel “schon” und einiger ihrer Substituentia. Tübingen 1981.

1 Deutsch als Fremdsprache № 4, 1970. S. 240-243