Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Ўзбекистон қумликдаги ўрмонлари. дендрологик таркиби 
Чўл зонаси республикамиз ҳудудининг (Қорақалпоғистондаги Устюрт 
текисликлари билан бирга) 61.66% ни ташкил қилади. Чўл зонасига денгиз 
сатҳидан 500-600 метргача бўлган ерлари киради. Бундай ерлар асосан 
Ўзбекистоннинг Ғарбий қисмидаги Қизилқум чўлининг анча қисмини 
Амударё дельтасининг барча майдонларини Устюрт текисликларини ҳамда 
Кемирикқум, Қарши ва Сурхон чўлларини ўз ичига олади. Бу ерда асосан 

---

84 
ксерофит (грекча ксерос – қурғоқчил, фитон – ўсимлик), яъни қуруқ ва иссиқ 
ёз шароитига мослашган ўсимликлар ўсади.
Чўлларнинг тупроғи 3 хил: 
а) шўрхок тупроқли чўл (туз конлари, нам шўрхок ерлар, тақирлар ва 
шўрдан бўртган ерлар). 
б) қумли чўл (қум. қумлоқ, оқ қумлар, учиб юрувчи қумли ерлар). 
в) гипсли чўл (майда тош аралаш карбонатли ерлар).тупроқ типларидан 
иборат. Баъзан соз тупроқли тўртинчи тип ҳам учрайди. 
Чўл зонасининг турли хил тупроқлирдан иборатлиги ундаги 
ўсимликларнинг ҳам турли – туман бўлишига сабаб бўлган. Масалан : 
шўрхок тупроқли ерларда шўра ўсимликлар, қум тупроқларда қумда яхши 
ўсувчи ксерофит (псаммофит) ўсимликлар, гипсли ерларда шу шароитларга 
мослашган баъзи ўсимликлар ўсади. 
Чўл зонасининг иқлими кескин ўзгарувчан, яъни контитентал 
иқлимдир. Ёзи ўта иссиқ, қиши жуда совуқ бўлиб бунга қўшни чўлларнинг 
таъсири нихоятда сезилиб туради, чункий у ғарбий ва жанубий томондан 
катта Қорақум, шимолдан кенг Қизилқум саҳроси билан туташган бўлиб, 
яқинида йирик тоғлар ва катта сув ҳавзалари йўқ. Чўлларда эсадиган иссиқ 
ҳаво оқимини хеч қандай тўсиқ қайтармайди ва у бошқа нам ҳаво оқими 
билан қўшилмайди. Шу сабабли, қўшни саҳролардан (Қорақум ва Қизилқум) 
ёзи билан кучли иссиқ ва қуруқ ҳаво тинимсиз эсиб туради. Чўл зонасидан 
асосан чорва моллари, қорақўл қўйлари, эчки ва туяларни боқишда 
фойдаланилади. Бу минтақада сув жуда кам. Чорва моллари қудуқ суви 
билан суғорилади. Бу зонанниг иқлими, ўсимликлари ва тупроқлари турли 
туман бўлганлиги сабабли у икки қисмга пастки ва юқори қисмга бўлинади. 
Пастки чўлга Бухоро вилояти Хоразм вилоятининг айрим жойлари 
Сирдарё 
вилоятининг 
шимолий 
туманлари 
Қорақалпоғистон 
Республикасининг Устюрт текисликларидаги шўрхок ерлар киради. Бу 
зонанинг тупроғи шўрхок, нам шўр қумли тупроқлардан иборат. Пастки 
чўлнинг ўсимликлари турли-тумандир бу ерда барг ва поялар семиз, яъни 
суккулент (лотинча суккуе-шира, суккулес - ширали ) ўсимликлар ўсади. 
Уларнинг барги ва пояларида туз кўп бўлади. Ўсимликлар тузли, ўта шўрхок 
жойларда ўсмайди, фақат унинг ёқаларида ва атрофларидагина ўсади. Бу 
зонада ўсувчи ўсимликлардан қора саксовул, черкез, боялиш, кумарчик 
кабилар мисол бўлади. 
Юқори чўл Республикамизда анчагина майдонни эгаллайди. Уларнинг 
баъзи жойларида яланг қум майдонлари ҳам учрайди. Баъзи кучли шамоллар 
натижасида ана шу қумлар бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юради. Юқори 
чўлнинг ўсимликлари турли-туман бўлиб бу ерда ксерофит ўсимликлар кўп 
ўсади. Бу ерларда оқ саксовул, қизил қандим ва янтоқ каби ўсимликлар 
ўсади. 
Чўллар ва яримчўллар ўсимликлари иссиқ қуруқ иқлимга мослашган. 
Улар сийрак жойлашган ва паст бўйли. Деярли барча чўл ўсимликларининг 
поялари дағал ва барглари майда, баъзиларида эса барглари йўқ, аммо ўткир 
тиканлари бор. Агар ўсимликларда барглари бўлмаса, ассимиляция 

---

85 
функциясини яшил поялари бажаради. Ёғочи жуда қаттиқ ва зич. Чўл 
ўсимликларининг физиологик хусусиятлари ўзига хослиги билан ажралиб 
туради. Уларнинг деярли барчаси баҳорги жадал ўсиш даврида кўп нам 
буғлантиради ва чуқур илдиз отади. Илдизлари чуқур жойлашиб, тупроқнинг 
нам қаватидан ёки сизот сувларидан фойдаланган холда ўсади. Ёзда 
ўсимликлар намни ниҳоятда тежаб сарфлайди. 
Бунга нафақат ўсимликнинг морфологияси (майда барглари ёки 
баргларининг умуман бўлмаслиги) сабаб бўлади, балки қурғоқчиликка 
мослашишининг бир қанча омиллари масалан, барглар тўкилиши, ўсимликда 
буғланиш майдонининг камайиши хам ёрдам беради. 
Ғовак қумда яшовчи ўсимликлар - псаммофитлар нихоятда 
қизиқарлидир. Улар харакатланувчи қумларда яшашга ўзига хос усулда 
мослашган. 
Ҳозирги кунда қумликдаги ўрмонларнинг майдони кескин тарзда 
камайиб кетмоқда. Бунга асосий сабаб, мавжуд ўрмонларнинг тартибсиз 
равишда кесилиши, чорва молларини йил давомида узлуксиз равишда 
боқилишидир. Бунинг натижасида чўлли ҳудудларда қум кўчиш жараёни 
жадаллашиб, мавжуд чўл яйловларитнинг маҳсулдорлиги камаймоқда. Чўлли 
ҳудудлардаги қумларнинг кўчишини ва чўл яйловларининг маҳсулдорлигини 
ошириш учун эса чўлли ҳудудларда қора саксовулли иҳота қаторларини 
барпо этиш мақсадга мувофиқ. Барпо этилган иҳотазорлар микроиқлим 
ҳосил қилиб, чўл яйловлари маҳсулдорлигини 2,3-3,0 марта ортишига ва 
чорва молларини йил давомида фойдаланишга яроқли бўлган яйловлар ҳосил 
қилиш мумкин бўлади. Бу ерларда 30 турга яқин дарахт ва буталар ўсади 
булар асосан ксерофит буталар ва кичик ҳажмдаги дарахтлардир. Лекин, 
шунга қарамасдан, чўл ўрмонлари катта аҳамиятга молик халқ хўжалик 
вазифаларини бажаради, аввалом бор-тупроқни ҳимоялаш, кўчма қум 
массаларини ушлаб қолиш. Дарахтсимон ўсимликлар поялари шамол кучини 
пасайтиради. Кўплаб илдизлари эса қумни тўхтатиб, унда ўт ўсимликлар 
ўсишига ёрдам беради. Бу эса, ўз навбатида, маданий воҳаларга қум кириб 
келишини олдини олади. Ўсимликлар ўсиб турган ерлар микроиқлимига 
катта ижобий таъсир кўрсатади. 
Чўл ўрмонларини ҳосил қилувчи дарахт ва бута турлари қора саксовул, 
оқ саксовул, қандим, шўралар ва юлғунлар ташкил қилади.