Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Мустақил тайёрланиш учун саволлар 
1.
Тупроқнинг ўрмон ҳаётидаги ролини изоҳланг? 
2.
Тупроқни азот билан бойиш манбаларини айтинг? 
3.
Тупроқ механик таркиби нима? 
4.
Ўрмонни тупроқ унумдорлигига таъсири нимада кўринади? 
ЎРМОН ВА ҲАЙВОНОТ ДУНЁСИНИНГ БИР – БИРИГА 
ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ 
Машғулотнинг қисқача мазмуни:
Ўрмон ҳайвонот дунёси учун 
озиқланиш манбаи ва экологик муҳит ҳисобланади. Ўрмон ҳайвонот дунёси 
ўрмон биоценозида моддалар ва энергияни циркуляциясида, трансформация 
ва аккумуляция қилишда иштирок этади. Дарахтлар – буталар ва яшил 
ўсимликлар органик моддаларни ишлаб чиқарувчи ёки продуциентлар деб 
аталади. 
Ўрмонлар аккумуляция қилинган энергия ҳайвонот дунёси учун энергия 
манбаи бўлиб хизмат қилади. 
Ўрмонни шаклланиш жараёни ўрмонга турли ҳайвонот дунёси 
турларини кириши билан кечади, улар асосан ўтхўр ҳайвонот вакиллари 
бўлиб, ўрмон ўсимликлари улар учун ҳам озиқ манбаи, ҳам муҳит 
ҳисобланади. Шундан сўнг ўрмонда йиртқич ҳайвонлар ва паразитлар пайдо 
бўлади. Дарахтлар пўстлоғини еювчи бўғу,зубр, қушлар- уруғлар билан 
озиқланувчи, қўнғизлар ва қуртлар - барглар билан озиқланувчи – ўсимлик 
энергиясини биринчи истеъмолчилари ёки бирламчи консументлар дейилади. 
Ушбу энергияни тўплаб бўғу ва зубрлар бўри ва бошқа йиртқич ҳайвонлар 
учун озиқ манбаси бўлиб хизмат қилади ва улар иккиламчи консументлар 
дейилади. Бўри ўлимидан сўнг унинг мурдаси микроорганизлар ва 
бактериялар ёрдамида парчаланиб, ўсимлик учун озиқ моддаларга айланади. 
Ушбу тупроқда ўсган ўсимликлар фотосинтез жараёнини амалга оширади ва 
ушбу айланма тизим беркилади. Энергиянинг бундай айланиши озиқланиш 
занжири дейилади. 
Шаклланган ўрмонда муайян биологик мувозанат мавжуд бўлиб, чапда 
ўсиш ва ривожланиш жараёнида аккумуляция қилинган фито ва зоомасса, 
ўнгда улардан фойдаланувчи ва энергияга айлантирувчи шакллар туради. 
Ушбу мувозанатнинг ўсимлик ва зоологик қисмлари бир – бири билан 
боғлиқдир. 

---

167 
Ҳар бир иқлим зонасида ўсимлик ва ҳайвонот дунёси вакилларини 
муносабати ўзига хосдир: бу ёғингарчилик миқдори, ҳарорат, йил 
мавсумлари, кун ва туннинг давомийлиги билан фарқланади. Масалан 
нинабаргли ўрмонларда доимяшил дарахтлар ўсиб, улар оғир шароитларда 
қуёш нури ва тупроқ минерал моддаларни яхши ўзлаштиришга мослашган. 
Улар ўз навбатида ҳайвонлар популяциясига таъсир кўрсатади. Ҳар бир 
ҳайвонот дунёси вакили ўрмонда ўз ҳаётий ярусини тиклайди. Масалан, 
клест қушини тумшуғи қуббалардан уруғларни чиқариб олишга мослашган, 
шу сабабли ушбу қуш нинабаргли ўрмондан бошқа жойда яшай олмайди. 
Кабарга қуши қоялар бор жойларга уя қуради, косул, тўнғиз, буғу, тангачали 
буғу учун қор қатлами қалинлиги муҳим роль ўйнайди, тулки, бўри, бўрсуқ 
учун уй қуриш учун жарликлар, чуқурликлар зарур. 
Ҳайвонлар ўрмонлар, ўсимликлар қатламига таъсир кўрсатади, босиб 
янчади, тупроқ зичлашади. Уруғ ва меваларни еб атрофга тарқатади, 
тупроқни ўғитлайди, устки қатламини аралаштириб унда физик – кимёвий 
жараёнларни тезлаштиради. Илдиз ва тупроқ орасидаги муносабатларга 
таъсир этади. 
Ҳайвонот дунёсининг ўрмон ҳаётидаги роли беқиёсдир. Сут 
эмизувчиларнинг тирик биомассаси умумий хайвонот дунёси биомассасига 
нисбатан кам бўлишига қарамай унинг биосферадаги роли улкандир ва у 
қуйидаги шаклларда кўринади: 
1.
Иккиламчи маҳсулот яратишда; 
2.
Бирламчи (ўсимлик) маҳсулдорликка таъсир этиш; 
3.
Атроф – муҳитга механик таъсир этиш; 
4.
Органик моддаларни парчалаш ва минераллаштириш. 
Бошқачасига айтганда, ҳайвонот дунёси органик моддаларни озиқ 
сифатида ўзлаштириб, уни парчаланишага ва минераллашувига ёрдам 
беради. 
Сут эмизувчиларни ўрмон тупроғига таъсири уларни қазувчилик 
фаолияти билан боғлиқдир. Кротлар ҳар йили тупроқ устки қатламига 19 т/га 
(10 – 40 см чуқурликдаги) тупроқ массасини чиқариб ташлаб ўсимлик 
илдизлари учун аэрация шароитни яхшилайди. 
Бунинг натижасида ўрмон тупроғини гумус қатламига ҳар йили 53 кг/га 
темир, 95 кг/га алюмин, 27 кг/га кальций, магний тушади. Демак, ҳайвонот 
дунёси муҳим биогеоценологик омилдир. Кротларни уйлари ўрмонларда 
бутун майдоннинг 15% гача ўрмон майдонларида бўлиб, улар тупроқда ҳаво 
алмашинуви, ёғингарчилик сувларини сингдиришда муҳим аҳамиятга эга.