Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Топшириқ 

---

149 
1.
Талабалар ўрмон шаклланишига иқлимнинг таъсири келтирилган 
чизмани чизиб оладилар. 
Мустақил тайёрланиш учун саволлар 
1. Иқлимнинг ўрмонга таъсирини тушунтириб беринг? 
2. Тундра зонаси ўрмонларида қандай дарахт ва буталар ўсади? 
3. Ўрмон-тундра зонасида қандай дарахт ва буталар ўсади? 
4. Ўрмон ўсиш зоналари ичида қайси бирида ўрмон ўсиб ривожланиши қулай 
шароит мавжуд? 
ЎРМОН ВА ЁРУҒЛИК. ДАРАХТ ТУРЛАРИНИ ЁРУҒЛИККА 
МУНОСАБАТИНИ ЎРГАНИШ 
Машғулотнинг қисқача мазмуни
: Ёруғлик – ўсимликлар ҳаёти учун 
муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Ёруғлик иштирокида хлорофилл ҳосил 
бўлиши, фотосинтез, транспирация, куртак юзага келиши ва ўсиши, 
тўқималар, барглар, гуллар, мевалар, ҳамда тўқималар орасида моддалар 
алмашинуви каби ҳодисалар юзага келади. 
Қуёш нурлари ўрмонда баргнинг пайдо бўлишига, илдизлар 
тармоқланишига, уни ҳажми ва шаклига, тана шакли ва ҳажмига, тананинг 
шох-шаббалардан тозалигига, ўрмон тўшамалари жойлашишига, ёш 
ниҳолларни ўсиши ва ёғочлик сифати шунингдек мева тугиш энергиясига ва 
уруғларни ҳосилига бевосита таъсир этади. Кундузги ёруғлик бевосита 
қуёшнинг тўғридан-тўғри нуридан ва унинг осмонда тарқалишидан юзага 
келади. Фотосинтез учун ёруглик аҳамияти жуда катта. Қуёш нурларини ҳар 
хил нурлари турли хил мақсадларга хизмат қилади. қизил, жигар ранг, ва 
сариқ нурлардан ўсимлик углерод оксиди газини ютиш ва хлорофиллар 
ҳосил қилиш учун, кўкиш ва ҳаворанг нурлар эса куртакни ўсиши ва 
ривожланиши учун фойдаланилади. Транспирация жараёни эса барча нурлар 
иштирокида юзага келади, аммо тунда кўпроқ сариқ ранг нурлар 
аҳамиятлироқдир. 
Турли хил дарахтларни ёруғликка бўлган нисбатларини таққослаб, 
ўрмончи олимлар қуйидаги хулосаларга келишди, дарахт турларини 
ёруғликга ва сояга бўлган талаблари ҳар хил дарахт турларида турли хил 
бўлади. Ўрмончиликда ёруғликсевар деб – сояда салбий реакциялар 
кўрсатадиган дарахт ва бута ўсимликлари назарда тутилади. Соясевар 
ўсимликлар деганда – фотосинтез жараёнини юқори кўрсаткичларини соя 
жойларда сақлаб қолган дарахт ва бута турлари назарда тутилади. Шунга 
асосан ўтган юз йилликлар бошида дарахт турларини ёругликка нисбатан 
экологик шкаласи тузилган, дарахт турларининг ёруғсеварликка бўлган 
ташқи белгилари – ёруғсеварлик дарахт турларида дарахтни ва ёғочни ташқи 
белгиларига қараб аниқланади. унга қуйидагилар киради: 
1.
Шох-шаббасининг зичлиги ва ўтказувчанлиги. Дарахтлар шох- 
шаббасининг ёруғлик ўтказувчанлик хусусияти сийрак бўлган дарахт ва бута 
турлари (қайин, қарагай, тилоғоч), зичлигига нисбатан (қора қарағай, 
қорақайин, оқ қайин) ёруғсевар бўлади. 

---

150 
2.
Шох-шаббасининг жойлашуви Шох-шаббалари пастда жойлашган 
дарахтлар (оқ қарагай, қора қарагай) соясевар ҳисобланса, шох-шаббалари 
юқорида жойлашган дарахтлар (қайин, қора терак) ёруғсевар тур 
ҳисобланади. 
3.
Пўстлогининг қалинлиги – соясевар турлар (қора қарағай, оқ қарағай, 
қора қайин) юпқа пўстлоқли бўлса, ёруғсевар турлар (қарағай, тилоғоч) 
қалинроқ пўстлоқли бўлади. 
4.
Тез ўсувчанлиги – ёруғсевар ўсимликлар одатда тезроқ ўсади, 
соясевар дарахтлар эса нисбатан секинроқ ўсишади. 
5.
Дарахт танасининг бутоқлардан тозаланиш тезлиги – танани 
бутоқлардан тозаланиши ёруғсевар ўсимликларда тезроқ амалга оширилиши 
аниқланган. 
6.
Табиий сийраклашиш тезлиги – табиий сийракланиш дарахтлар 
ёшига қараб ёруғсевар турларга қараганда соясеварларда нисбатан тезроқ 
амалга ошади. 
7.
Ёш ниҳолларни муваффақиятли яшаб кетиши ва қалин ўрмон ости 
дарахт тўпламида кузатилиши – ёруғсевар ёш ниҳоллари сояда тез қуриб 
қолади, соясеварларда эса бу ҳол камроқ кузатилади. 
8.
Барг билан қопланиш даражаси – соясевар дарахт турларида барглар 
билан қопланиш даражаси анча юқори бўлади. 
Дарахт ва бута турларини ёруғсеварлик хусусиятини аниқлашнинг махсус 
усули дарахт турлари орасида таққосланади ва улар экспериментал 
маълумотларга асосланади ва бунда махсус аппаратураларни қўллаш, ўлчаш, 
ҳисоблаш обьектив ва махсус усул деб юритилади. 
Ёругсеварлик даражасини аниқлайдиган махсус усуллар дарахт турларида 
қуйидагича аниқланади: 
1.
Фотометрик (ёруғликни бевосита ўлчаш); 
2.
Фитометрик (ўлчаш ишлари дарахтларнинг ўзларида амалга 
оширилади); 
3.
Анатомик (кузатилаётган дарахтни анатомик тузилиши ўрганилади); 
4.
Физиологик (физиологик жараёнлар ўрганилади).