Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Ўзбекистон тўқай ўрмонлари ва дендрологик таркиби 
Тўқай деганда маҳаллий халқ дарё бўйларига яқин бўлган жойларни ва 
у ерларда ўсувчи ўсимликлардан иборат ўрмонни тушунади. Тўқайзорлар 
кўп жойларда дарахт, бута, чала бута ва кўп йиллик ўтларнинг биргаликдаги 
ўсишидан ташкил топади. Баъзан чирмашиб ўсувчи ўсимликлар (лианалар) 
ҳам учрайди. 
Т
ўқай ўрмонзорлари қалин дарахт-бутазорлардан ташкил топган 
бўлиб, дарё бўйларида (соҳилларида) ва оролчаларда жойлашади. 
Дарё ирмоғи янги жойга кўчаркан, унинг соҳиллари ҳам ўзгаради. Янги 
вужудга келган қирғоқларда аста-секин ўсимликлар, дарахт ва буталар ўса 
бошлайди, маълум вақт ўтгач, бу ерлардаги янги тўқайзорларда дарё сувлари 
чекиниши ва сизот сувларининг кескин пасайиб кетиши натижасида 
ўсимликлар нобуд бўлади яъни тўқай ўрмонларининг хаёти дарё суви сатҳи 
билан бевосита боғланган. Тўқай ўсимликларнинг ўзига хос хусусиятлари – 
уларнинг ўзгача гидротермик шароитларда (ёзги юқори хароратлар, кўп ёки 
мўътадил намлик) ривожланишга мослашганлигидадир. 
Тўқайзорлар Марказий Осиёнинг, жумладан Ўзбекистоннинг чўл 
минтақасидан тоғ минтақасигача бўлган дарё бўйларида учрайди. Лекин 
унинг асосий майдони дарёнинг ўрта ва қуйи оқими билан боғлиқдир. 
Тўқайзорлар уч тоифага ажралади: тоғ, адир ва текислик тўқайлари. 
1.
Тоғ тўқайзорлари тоғ дарёлари соҳилларида оролчалар ва жарликларда, 
шунингдек, сизот сувлари яқин жойлашган пастликларда ва чиқарилган 
конусларида ўсади. Улар майда донадор тупроқ билан қопланган қуйма 
тошлоқ қопламаларда ривожланади. Одатда, бу ерлар шўрланмаган, шу 
сабабдан ўсимликлари шўрланишга кам мослашган ёки деярли мослашмаган. 
Асосий ўрмон ташкил этувчи дарахт турларига тераклар (Ўзбекистон, 
Тожикистон, Тянь-Шан, оқ ва қора терак); тол турлари ҳамда кўплаб буталар: 
юлғун, наъматак ва бошқалар киради. 

---

83 
2.
Адир тўқайзорлари – кенг тоғ олди кўп сувли соҳилларида ўсиб 
ривожланади. Уларнинг майдонлари унча катта эмас. Сизот сувлари чуқур 
жойлашган. Тупроқ таркибида тоғлардагига нисбатан кўпроқ қум ва лойқа 
фракциялари учрайди. Асосий ўрмон ташкил этувчи дарахтлар: паст бўйли 
жийда,чаканда, толлар, буталар ва юлғунлар. Баъзида булар қалин 
чангалзорлар ҳосил қилади. 
3.
Текислик тўқайзорлари - Амударё, Сирдарё, Оҳангарон ва Чирчиқнинг 
қуйи оқими, Зарафшон, Мурғоб, дарёларининг сохилларидаги текисликларда 
йирик тўқай ўрмонзорлари мавжуд. Асосий ўрмон ўсимликлари хар хил 
баргли туранғил, форс туранғили, ингичка баргли жийда, дўлана, турли хил 
толлар, юлғун, чаканда, маймунжон ва бошқалардан иборат. 
Тўқайларнинг тупроғи бўз ва қўнғир тупроқдан иборат. Юқори 
минтақаларда тошлоқли майдонлар ҳам учрайди. Тўқайлардан қишлоқ 
хўжалигида, чорва молларини боқишда маълум даражада фойдаланилади. 
Тўқай 
ўрмонларининг 
муҳим 
аҳамияти-сувни 
меъёрлаш 
ва 
қирғоқларни емирилишдан ҳимоя қилишдадир. Юқори буғланиш 
хусусиятларига эга бўлган ўсимликлар ирмоқлар сувини сақлаб, атрофдаги 
майдоннинг сизот сувлари меъёри ва сатҳини пасайтиради. Ирмоқлар 
бўйидаги ўрмон ўсимликлари катта мелиоратив аҳамиятга эга. Юқори намли 
ва ботқоқлашган ерларда ўсимликлар кучли биологик дренаж вазифасини 
бажаради. Тўқай ўрмонларининг тупроқни ҳимоялаш аҳамияти беқиёсдир. 
Соҳил бўйича яқин ўсган ўсимликлар илдизлари билан тупроқни 
мустаҳкамлаб, соҳиллар ювилиб кетишини ҳамда дарё, ариқлар, сув 
омборлари тагининг лойқа билан тўлиб қолишини олди олинади. Бундан 
ташқари,қумли майдонлар чегарасидаги ўсимликлар қумлар ҳаракатини 
тўхтатади. 
Тўқай ўсимликлари таъсирида ўзига хос тупроқ яратилиш жараёнлари 
вужудга келади. Дарахт шох-шаббалари қуёш нурларини ушлайди ва соя 
ҳосил қилади, шу билан ҳаво харакати тезлигини пасайтиради. Дарахтлар 
яруслари буталар ва бошқа ўсимликларининг ривожланишига ҳамда 
ҳайвонот дунёсини сақланиб қолишига катта таъсир кўрсатади. Шу билан 
бир вақтда тўқайзорлар қишда, айрим вақтларда йил бўйи ҳам чорва моллари 
боқиладиган яйлов сифатида хизмат қилади. 
Тўқайзорлар ёғоч тайёрлаш манбаи ҳамдир. Ёғочидан ёнилғи сифатида 
ҳамда кўприклар ва маҳаллий шароитларда уйлар қурилишида 
фойдаланилади.