Rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari ilmiy tadqiqot markazi xalqaro menejment

IV-bob. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA VA XORIJIY 
TADBIRKORLIKNING RIVOJLANISHI
 
4.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya yordamida TMK imkoniyatlarini 
kengaytirish 
 
Xalqaro iqtisodiy integratsiya davlatlararo iqtisodiy kelishuvlar 
shaklini oluvchi davlatlarning xo‘jalik-siyosiy birlashish jarayonidir. 
Xalqaro iqtisodiy integratsiyani amalga oshirishda davlatlararo kelishuvlar 
bilan rasmiylashtiriluvchi turli davlatlarning kompaniyalari darajasidagi 
aloqalarni mustahkamlashga intilish muhim turtki bo‘ldi. XXI asr boshida 
jahonda 100 dan ortiq davlatni qamrab oluvchi 30 ga yaqin integratsion 
guruhlar faoliyat ko‘rsatmoqda.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib 
pirovardida milliy va xalqaro tadbirkorlik tuzilmalari xizmat qiladi, 
ularning manfaatlari quyidagi omillarga qaratilgan:
–
xorijiy kompaniyalar bilan qo‘shma tadbirkorlik tuzilmalarini 
tashkil qilish yo‘li bilan korxonalarning geografik faoliyat doirasini 
kengaytirish; 
–
sotish va transport sarflarini qisqartirish bilan tovarlar, xizmatlar, 
kapitallar, ishchi kuchi xalqaro ayirboshlash yo‘lida to‘siqlarni bartaraf 
qilish asosida mintaqaviy bozorlarni qamrash, tarif va notarif to‘siqlarni 
yo‘qotish, tovarlar va xizmatlar yetkazib berish hajmini, shuningdek, 
assortimentini kengaytirish hisobiga mintaqaviy bozordagi o‘rnini 
mustahkamlash; 
–
mintaqa miqyosida va masshtab samarasi ustunliklarini amalga 
oshirishda xalqaro mehnat taqsimotidan foydalanish yordamida ishlab 
chiqarishni tarkibiy qayta qurish va ratsionallashtirishga qiziqish; 
–
mintaqaviy guruhning barcha a’zo mamlakatlari uchun davlat 
buyurtmalari milliy bozorining ochilishi; 
–
davlatlar o‘rtasida texnologiyalar almashish bo‘yicha bitimlar va 
yangiliklar kiritish oqimining o‘sishi; 
–
integratsion 
guruhga 
a’zo 
davlatlar 
kompaniyalari 
raqobatbardoshligini 
ITTKI 
xarajatlarini 
ko‘paytirish 
hisobiga 
mustahkamlash; 
–
integratsion guruhga a’zo davlatlarning muvofiqlashtirilgan tashqi 
iqtisodiy siyosati evaziga noaniqlik tavakkalchiligini qisqartirish; 
–
milliy kompaniyalarning xorijiy tadbirkorlikni rivojlantirishga va 
xalqaro korporatsiyalarni tashkil qilishga qiziqishi; 

---

105 
–
bevosita xo‘jalik aloqalari, kooperatsiyalash va hamkorlikning 
boshqa shakllarini rivojlantirish uchun imkoniyatlar yaratish; 
–
standartlarni 
unifikatsiyalash, 
soliqqa 
tortish 
tartibini 
soddalashtirish, xalqaro savdo-iqtisodiy muzokaralar sonini kamaytirish 
hisobiga ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qisqartirish;
–
xalqaro ishlab chiqarish, savdo va investitsion oqimlarni 
kengaytirish yo‘li bilan bandlik darajasini oshirish; 
–
korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatining samaradorligini oshirish.
 
Yevropa Ittifoqi (YеI)
10
; Shimoliy Amerika erkin savdo kelishuvi 
(NAFTA – AQSh, Kanada, Meksika); Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari 
assotsiatsiyasi (ASEAN – Bruney, Indoneziya, Laos, Malayziya, Myanma, 
Birma, Filippin, Singapur, Tailand, Vetnam); MERKOSUR (Braziliya, 
Argentina, Paragvay, Urugvay) kabi yirik integratsion birlashmalarning 
faoliyat yuritish natijalari milliy va xalqaro kompaniyalar manfaatiga 
ko‘ra 
integratsion 
jarayonlarning 
muayyan 
ketma-ketligi 
shakllanganligidan dalolat beradi. Birinchi navbatda investitsiyalar (milliy 
rejimni kiritish muammolari, xalqaro shartnomalarga kafolatlangan 
muvofiqlikni ta’minlash, investitsiyalarni milliylashtirishdan ishonchli 
kafolatni ta’minlash) xizmatlar sohasi, savdo masalalari hal qilinardi. 
Xalqaro savdoning jonlanishi, sotish bozorlarining kengayishi, 
investitsiya oqimlarini ko‘paytirish ishlab chiqarishni qayta tashkil 
qilishni 
rag‘batlantirdi. 
Bunda 
integratsion 
jarayonlar 
xorijiy 
investitsiyalarning uchta afzalliklari – mulkni xarid qilish, ishlab 
chiqarishni baynalminallashtirish va integratsion birlashmalar hududida 
korxonalarni ratsional joylashishini amalga oshirishga yordam beradi.
Integratsion guruhda iqtisodiy aloqalarni rivojlanish intensivligini 
xalqaro menejer o‘z qo‘l ostidagi statistik ma’lumotlarga qarab bir necha 
usullar bilan kuzatishi mumkin.
Integratsiya 
jarayoni 
dinamikasining 
asosiy 
ko‘rsatkichlariga 
quyidagilar kiradi: 
–
mamlakatlararo tovar ayirboshlashning jami YaMMdagi ulushi; 
–
integratsion guruhga a’zo mamlakatlarning umumiy tovar 
aylanmasi hajmida ularning mamlakatlararo ayirboshlashining ulushi. 
Masalan, 1980-yilda YеI a’zo mamlakatlari o‘rtasida tashqi savdo 
aylanishining yillik o‘sish sur’ati 9 %ni, 90-yillar oxirida 20 %ni tashkil 
etdi.
10
YеIga Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Belgiya, Niderlandlar, Irlandiya, Ispaniya, Portugaliya, 
Finlyandiya, Shvetsiya, Avstriya, Gretsiya kiradi, 2004-yil 1-mayda 10 ta, 2007-yilda 2 ta mamlakat qo’shilgan. Jami 
27 mamlakat kiradi. 

---

106 
–
integratsion guruhga a’zo mamlakatlarning o‘zaro BXI hajmini 
ularning boshqa dunyo mamlakatlariga BXI hajmi bilan solishtirish. 
Xususan, 1980-yilda YеI a’zo mamlakatlar o‘zaro BXI YеI hududida 
umumiy sarmoyalar oqimining 25 %ini, 90-yillar oxirlarida 50 %ga 
yaqinni tashkil etdi. 
–
integratsion guruh ichida kompaniyalar birlashmalari sonini boshqa 
davlatlar firmalari bilan qo‘shma korxonalar tashkil qilish va qo‘shilishlar 
soni bilan taqqoslash.
Iqtisodiy 
integratsiya 
doirasida 
firmalarning 
birlashishiga 
ko‘maklashuvchi asosiy omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
–
ishlab chiqarish ko‘lamining samarasi; 
–
texnologiyalarni o‘zaro ayirboshlash; 
–
korxonalar joylashgan o‘rni ustunliklaridan foydalanish (Shimoliy 
va Markaziy Yevropada murakkab qismlarni ishlab chiqarish, janubda esa 
arzon ishchi kuchi tomonidan yig‘ish yo‘lga qo‘yilgan); 
–
mahalliy iste’molchilarning talabini yanada to‘laroq qondirish 
uchun mahsulot assortimentini kengaytirish; 
–
ITTKI xarajatlarini ko‘paytirish imkoniyatlari; 
–
transfert baholarni qo‘llash (birinchi navbatda, turli davlatlarda 
moliya sharoitlari va soliqlar farqlanuvchi tarmoqlarda); 
–
davlat buyurtmalarini olish; 
–
ITT imkoniyatlari o‘sishi; 
–
yuk tashishlarni firma ichida taqsimlash hisobiga transport 
xarajatlarini qisqartirish.