Rivojlantirish instituti

4 .4 . J ih o z la r n i t a ’m irla sh d a g i ilg ‘o r usu lla r
T ikuv va trikotaj m ashinalarini ta 'm irla s h n i rivojlantirishning 
asosiy y o ‘nalishlaridan biri - kelajakda t a ’m irlash xizm atini tashkil 
qilishda ilm iy-texnikaviy y u tuqla rni q o ‘llashdan iborat.
T a ’m irlashning ilg‘o r usullariga d etonatsiyali q o p lash usuli 
kiradi. D etonatsiya hosil qiluvchi gazlar aralashm asi va ikki fazali 
oqim lar, y a ’ni qoplanadigan va detonatsiyalanadigan gaz m aterial- 
lardan tashkil topgan. U larning harakati va detalga t a ’siridagi fizik- 
kimyoviy jarayonlarni tahlil qilm asdan turib detonatsiyali qoplashni 
takom illashtirish xarakteristikalarini yaxshilash im koni boMmaydi.
D etonatsiyali q o p la m a n i hosil qilish ja r a y o n i k o ‘p j ih a td a n
plazm ali qoplash jarayoniga o ‘xshash. Plazm ali q o p lash , asosan, 
q ism a n erigan z arralarning detal yoki old q o p la m a yuzasida oqishi 
va kristallanishiga asoslangan.
Kimyoviy tarkibi b irjin s li b o ‘lgan m ate ria lla r bilan qoplashda, 
m asa lan , m eta lla r yoki oksidlar, e rigan va e rim a g a n m ateriallar 
aralashm asi o ‘rniga, a m a ld a t o ‘la erigan z a rrachalar bilan q o p lam a
hosil qilish m um kin. Ay rim kom pozitsion m etallar bilan qoplashda 
m asalan, qattiq qotishm ali V K q o p la m a erigan kobalt va karbit 
volfram ning qattiq zarrachalari aralashm asi hisobiga hosil qilinadi.
D etonatsiyali qoplashning plazmali va gaz alangali q o plashdan 
afzalligi, qoplam a hosil qilish m exanizm ining tu b d an farq qilishidir. 
M a ’lum b o ‘lishicha, b u n d a ikki fazali o q im oxirida nisbatan yirik, 
yaxshi e rim ag a n z a rra c h a la r b o ‘ladi, u lar ikki fazali o q im boshida 
va o ‘rtasida z a rra c h a la rd a n hosil qilingan q o p la m a yuzasiga t a ’sir
55

---

qiladi. Natijada qism an yoki b a rc h a q o p lam a n in g abraziv boMinish 
va urilib presslanish sam arasi hosil b o ‘ladi, y a ’ni hosil b o 'lg a n
q o p lam a n in g zichligi ortadi. K o ‘rsatilgan sam aralar, ju m la d a n , 
qizigan z a rra ch a larn in g urilib presslanishi ikki fazali o q im n in g
oldinga otilishi natijasida hosil qilingan q o p lam a g a t a ’sirida ha m
yuzaga kelishi m u m k in .
D etonatsiyali q o p las h n in g plazm ali qoplashga nisbatan yana 
bir farqi, q o p lam a hosil qilish vaqtida z a rrachalarning deyarli k o ‘p 
qismi konsentratsiyalashadi, ju m la d a n , urilib-presslanish samarasi 
va abrazivli boNinish ortadi. Z a r ra c h a la rn in g plazm ali qoplashga 
nisbatan tezligining a ncha yuqoriligi, urilishda katta energiya ajralish 
im konini beradi, natijada z a rrachalar va u lar uchrashadigan joylar- 
ning harorati ko‘tariladi. Katta tezlik va nisbatan past haroratda mayda 
dispers (1 m k m ) ku k u n larn i sepish m u m k in b o ‘ladi.
Detonatsiyali qoplashdan foydalanish.
Oldin aytib o ‘tganimizdek, 
detonatsiyali qoplash plazm ali va gaz alangali qoplashga nisbat 
q a to r afzalliklarga ega. D etonatsiyali qoplash usulini o ld in d a n
muvaffaqiyatli q o ‘llab k e linga n g a z o te rm ik va b o s h q a turdagi 
qoplashlar kabi nafaqat texnika sohasida, balki j u d a m urakkab 
joylarda q o ‘llash im konini beradi.
D etonatsiyali q o p las h n in g qoMlanish hajmi j u d a keng b o ‘lib, 
turli davlatlarda ixtisoslashtirilgan q a to r z avodlar mavjud. D e t o ­
natsiyali usulda qoplanadigan detallarning turi va soni tinimsiz oshib 
bo rm o q d a .
Q o p la s h n in g d e to n a ts iy a usuli daslab aviatsiya va k o sm o s 
sanoatida sinovdan o ‘tgan va muvaffaqiyatli q o l la n g a n b o ‘lib, hozir 
sa n o atn in g boshqa ta rm o q la rid a h a m keng o ‘rin olm oqda .
Detonatsiyali qop lash n in g yana bir avzal t o m o n i kichik hajm - 
dagi, yeyilishga bardoshligi yuqori b o ‘lgan konstruksiyalami tiklash 
im koni borligidir. D etonatsiyali qoplash texnologik jara y o n i detal 
konfiguratsiyasiga va u n in g material! strukturasiga deyarli t a ’sir 
qilmaydi. C hunki detaining o ‘zi 200 °C d a n ortiq qizimaydi. Z a ru r 
b o ‘lganda detalga h avo yoki k a rb o n a t kislota, suv p u rk a b sovitib 
turish m u m k in . B uning hisobiga yuqori aniqlikda tayyorlangan 
detallarning aniqligini y o ‘qotishdan c h o ‘c him ay qoplash jarayonini 
davom ettirish m u m k in .
Chiqayotgan gaz holatidagi portlash materiallarining atm osfera 
havosiga jadal so‘rib olinishi natijasida ularning detalga issiqlik t a ’siri 
kamayadi. Uzluksiz ish bajarilishi natijasida katta issiqlik kuchlanishli 
ish muhitiga ega b o ‘lgan gaz alangali va plazmali qoplash jarayonidan
56

---

farqli ravishda, detonatsiyali q o p lash ja ra y o n i foydali energiyani 
um um lashtirishga yo ‘nalgan diskret xususiyatga ega b o i a d i . Uning 
b u xususiyati past h a ro ra td a eriydigan yoki yuqori harorat t a ’siriga 
b ardosh bera olm aydigan q o g ‘oz, gaz la m a va bo sh q a m ateriallarni 
a p p a ra t s oplosida n u z o q ro q q a — p ortlash m a te ria lin in g t a ’siri 
susaygan joyga o ‘m atib detonatsiya usulida qoplash im konini beradi. 
O son s u y u q la n a d ig an m a te ria ld a n yasalgan d e ta lla rn in g ayrim
yuzalarini (m a sa la n , a lu m in q o tis h m a s id a n tayyorlanga n, dia- 
m etri 10 m m b o i g a n vtulkaning ichki yuzasini) faqat detonatsiya 
usulida sifatli qoplash m u m k in .
Detonatsiyali qoplash usulida zarrachalarning kinetik energiyasi 
sh u n c h a lik katta b o l a d i k i , bu xususiyatdan suv ostida q o plashdan 
h a m foydalanish im k o n in i beradi.