|
separatorga qiyoslash m u m k in . N ih o y a t, V. A. D ru y an o v sh u n d ay
xulosaga keladi: Y erning materik p o ‘sti pastga yo'nalayotgan va tobora
qizib borayotgan eritm alar litosferaning o ‘zaro ta ’siri natijasida, okean
po ‘sti esa yuqoriga ko'tarilayotgan va doim o sovib borayotgan eritm a-
larning litosfera bilan b o 'lg a n ta ’siri o qibatida tarkib topgan.
Y ana b ir m u h im m asala, Q uyosh kabi m illiardlab yulduzlarning
taqdiri ulardagi v o d o ro d n in g faoliyati bilan b o g ‘liqligini yuqorida
к о ‘rib o ‘tgan edik. Y e rd a -c h i? A niq lan ish ich a, Y er tark ib id a ham
vodorod m iqdori yetarli darajada ekan.
Yerimizning kengayib borish g‘oyasining targ'ibotchilaridan biri
rossiyalik geolog V. Larin shunday fikmi olg‘a suradi. Sayyoramizning
ichki qismlarida gidritlar boMib, ular parchalanib, vodorod ajratadi. Buning
natijasida Yer kengayadi, negaki metall atom lari m etallam ing o ‘ziga
nisbatan ancha zichdir. Bu fikr bilan olim Yer ichki qobiqlarining, um uman,
Yer taraqqiyotining original geokimyoviy modelini yaratdi (8- rasm).
D astlab Y er b ag ‘ri u z o q m u d d at dav o m id a yashaydigan u ran ,
toriy, kaliy kabi izo to p larn in g p archalanishi tufayli q a ttiq qizigan.
A lbatta, b u n d a b o sim n in g m a ’lum m iq d o rd an o rtishi ch eg aralanib
qoladi. A na sh u n d a n so‘ng haroratning ortib ketishi ichki sferalardagi
vodorodning degazatsiyalanishi bilan bog'liq b o ‘ladi. S h unday qilib,
m arkaziy gidridli z o n a bilan vodorodli e ritm a sferasining m assalari
kamayib borgan bir paytda tashqi qobiqning hajm i tobora ortib borgan.
Sayyoram izning bunday xususiyatli rivojlanishida vodorod doim o
yer bag‘ridan turib g o ‘yo ,,puflab“ turadi. N atijada, Y er kengayadi.
Bunda Yer bag1 ri kisloroddan tozalanadi. Ehtim ol, tashqi geosferalarda
silikatli — nordon qobiqlam ing paydo b o lis h i ham shundandir.
K ash f etilgan yangi kosm okim yoviy q o n u n iy atlarg a asoslanib,
sayyoram izning b u tunlay yangi m odeli tuzildi (9- rasm ). Bu m odelga
52
8 - r a s m .
Y e r q o b iq la rin in g sh a k lla n ish b o sq ic h la ri va kim yoviy ta rk ib i
(V. L arin b o ‘y ic h a , 1986- yil): 1) silikatli q a tla m (lito sfe ra ). T u zilish id a ,
aso san , O , Si, K i, F e, C a , N a , R, M g (A .P. V in ogradov b o ‘yich a) ish tiro k
e ta d i; 2) silitsidli q a tla m (m a n tiy a ). T u z ilish id a , a so san , k rem n iy oksidi
va m a g n iy o k s id la ri b ila n te m ir o k s id la r in in g b ir ik m a la r i q a tn a s h a d i;
3) v o d o ro d li b irik m a la r (ta sh q i y ad ro ); 4) gidridli m e ta lla r (ichki yad ro ).
bin o an Y erning krem niy-kislorodli qobig‘i quruqliklarda 250 —300
kilo m etrg ach a, okean taglarida b u n d a n ham oz chuqurlikkacha
tarqalgan. U m u m an , bu litosfera chegarasiga m os keladi. M antiyada,
asosan, kislorodsiz birikm alar va eritm alar b o lib , kremniy, magniy, oz
m iqdorda temir, so‘ngra m antiyaning ichkarisi tom on kalsiy, aluminiy,
natriy kabi eritm a la r tobora kam ayib boradi. Tashqi yadroda bu
elem entlarga q o ‘shim cha tariqasida vodorod q o ‘shiladi. Sayyoram iz
taraqqiyotining geokimyoviy m odeli yetakchi jarayon — vodorodning
degazatsiyalanishiga asoslangan boMib, Yerda sodir b o ig an , boMayotgan
va kelajakda kuzatilishi ehtim oli b o ‘lgan ko‘plab geologik, tabiiy-
geografik jarayonlam i ilmiy bilishimizga yordam beradi.
R ossiyalik yirik astro n o m V .S . Safranovning fikricha, sayyora
m izning hosil boT ishida va taraqqiyotida yirik massali jism larning
kelib urilishi katta rol o kynagan. Ju m la d a n , yirik osm on jism ining
Yerga urilishi zarbidan Yerning aylanish o ‘qi 23,5° ga qiyalangan.
O lim ning hisob-kitoblariga qaraganda, Y er bilan to ‘qnashgan bu
jism ning og‘irligi 100 000 000 tonna, ko‘ndalang kesimi 1000 kilometr,
tezligi sekundiga 11 kilom etr bo1 Igan. Bu hodisa Yerning ichki sferalari
tarkib topish jarayoniga ham katta ta ’sir ko‘rsatgan. K eyinchalik, yil
53
Chuqurlik, km
0 — 3 0 0
litosfera
3 0 0
—
2900
mantiya
2900
—
5000 tashqi yadro
5 0 0 0 — 6370 ichki yadro
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
