Rivojlantirish institu ti

uglerod,  azot,fosfor,  kaliy,  natriy kabi  elem en tlarn i  o ‘zlashtirib,  bir 
jo y d an  ikkinchi joyga k o ;chirishda, to ‘planishida ham   ishtirok etadi. 
N o b u d   b o ig a n   hayvon  va  o ‘sim likning  chirishi  m urakkab  organik 
birikm alarni  yana oddiy m oddalarga aylantiradi.  C hirish jarayonida 
atm osferaga  k o ‘plab  SO , bilan  H ,  ajralib ch iqadi,  yashil  o ‘sim liklar 
esa  fotosintez jara y o n id a   ularni  o ‘zlashtirib,  kislorod  ishlab  beradi. 
S h unday qilib,  m oddalarning  biologik aylanasi  vujudga  keladi  (41- 
rasmga qarang).
171

---

0 ‘sim lik lar  tu p ro q d a n   o z iq la n a d i,  u n in g   q o ld iq la ri  (ild iz i, 
barglari, shoxlari) esa tuproqda to ‘planadi.  0 ‘simlik qoldiqlari bakteriya 
va zam burug‘lar ta ’sirida parchalanadi. Tuproqdagi o ‘sha o ‘simlik qol- 
diqlarining  chirishi  (parch alan ish i)  tufayli  vujudga  kelgan  q o ra m tir 
organik  m oddasi  gum us  (ch irin d i)  deb  ataladi.  Bu  organik  m o d d a 
(gum us) tarkib'ida o ‘sim liklarga ozuqa b o ‘ladigan elem entlar (uglerod, 
azot, fosfor,  oltingugurt kabi) b o ia d i.
O r g a n i z m   v a   m u h i t .  
Sayyoram izdagi  tirik  org an izm   geografik 
qobiq m uhiti bilan c h am b arch as b o g iiq d ir.  C hu n k i  h a r q anday tirik 
organizm  geografik m uhitga moslashib,  rivojlana boradi. Tirik organizm  
bilan  geografik  m u h itn in g   o ‘zaro  m un o sab atlarin i  m axsus  fan  — 
ekologiya fani o ‘rganadi.
Tirik organizm ni o ‘rab turadigan,  uning holatiga,  rivojlanishiga, 
k o ‘payishiga bevosita yoki bavosita t a ’sir k o ‘rsatadigan b a rc h a   o i i k  
va tirik e lem en tlar (yorug‘lik,  issiqlik,  suvlar, sham ollar, turli  m avju- 
dotlar va boshqalar) tashqi m uhit hisoblanadi.  0 ‘sha m u hitning orga- 
nizm ga t a ’sir etuvchi elem entlari 
e k o l o g i k   f a k t o r l a r  
deb yuritiladi.
Ekologik  fak to rla r  o ‘z  xususiyatlari  jih a tid a n   abiotik  va  biotik 
deb ataluvchi  ikki guruhga b o ‘linadi.
A b i o t i k  f a k t o r l a r  
bu — organizm ga t a ’sir etuvchi o ‘lik tabiatn in g  
elem entlari (yorug‘lik,  tem p eratu ra,  nam lik, sham ol,  substrat,  havo, 
suv va boshqalar).
B i o t i k   f a k t o r l a r g a  
tevarak-atrofdagi tirik m avjudotlarning o rg a­
nizm ga  k o ‘rsatayotgan  tu rli-tu m a n   ta ’siri  kiradi.  S o ‘nggi  vaqtlarda 
in so n n in g   tabiatga  ko ‘rsatayotgan t a ’siri  kun  sayin  o rtib   b o rm o q d a  
va  tabiiy  h o latin i  o ‘zgartirib  yuborm oqda.  Shu jih a td a n   q arag an d a 
odam  faoliyatini  h am  m axsus ekologik faktor deyish m um kin.
Planetam izdagi tirik organizm ning yashashi tashqi m uhitga, ya’ni 
ekologik faktorlarga ju d a  h am  bog‘liqdir.  O rganizm  m uhitsiz yashay 
olm aydi.  O rganizm   (
0
‘sim liklar,  hayvonlar),  o ‘z  n av b atid a,  m u h it 
bilan  uzluksiz  m o d d a la r  alm ashinuvi  ja ra y o n id a   tev arak -atro fd ag i 
geografik sharoitga  t a ’sir etib,  tabiiy  m u h itn i  o ‘zgartiradi.  M u h itd a  
ro‘y beradigan o ‘zgarishlar esa, o ‘z navbatida,  organizm larda m uhitga 
yangi  m oslanishlarini  keltirib chiqaradi.  M asalan,  fo to sin tez tufayli 
kislorodga  boy  hozirgi  atm o sfera  vujudga  kelgan.  A tm osferaning 
vujudga  kelishi  hozirgi  o rganizm larning  shu  sh aro itg a  m oslashib 
yashashiga olib kelgan. 0 ‘simlik va hayvonlar evolutsiya jarayonida o ‘sha 
tu p ro q   sharoitiga  m oslashgan.  O rganizm lar bilan   m u h it  o ‘rtasidagi 
uzviy aloqaning eng yaxshi ko‘rsatkichi ham  organizmning o ‘sha muhitga 
m oslashishi —  adaptatsiyadir.
M oslashish  organizm ning  barcha  xususiyatlarini — shakli,  rangi, 
fiziologik funksiyalari, yashash tarzi va boshqalam i o ‘z ichiga oladi.
172

---

O rganizm ning m uhitga moslashishi — organik dunyoning rivojla- 
nish jarayonida  uzoq  davrli  tabiiy  tanlanishning  tarixiy  sam arasidir. 
Qaysi  tirik  organizm   m uhitga  m oslasha  olm asa,  u  yashay  olm aydi, 
faqat  m oslashganlarigina  yashaydi. 
M asalan,  suvsiz,  issiq  qum li 
c h o ‘llarda shu sharoitga moslashgan saksovul bem alol o lsadi, saksovul 
salqin va sem am  tayga zonasida yashay olmay, halok boMadi.  Hayvonlar 
rangining ular yashaydigan m uhit rangiga o ‘xshash boMishi ham  tabiatga 
m oslashishdir.  M uz  zonasida  yashovchi  hayvonlar  rangi  oq  boMsa, 
choM  hayvonlari ko‘proc  qum  rangida boMadi.  Suvsiz yerlarda ko‘proq 
suvsizlikka  chidam li  hayvonlar  (tuya,  tipratikan)  ning  yashashi  ham  
ularning shu  m uhitga m oslashuvlaridan darak beradi.  S hunday qilib, 
organizm ning  m uhitga  m oslashuvi  organik  dunyoning  rivojlanish 
jarayonida uzoq davrli tabiiy tanlashning m ahsulidir.
T u p r o q   h o s i l  b o M is h id a  b i o s f e r a n i n g  a h a m i y a t i .  
Tabiatning alohida 
hosilasi  boMgan  tuproq  hosil  boMishida  tirik  organizm ning  ahamiyati 
katta.  T uproq  bu  litosferada  organizm ning  ta ’siri  natijasida  vujudga 
kelgan. Yer p o ‘stining uslki g‘ovak qatlami unum dor hisoblanadi.
T up ro q   tog‘ jinslarining  nurashi  natijasida vujudga  kelgan  m ah- 
sulotlardan hosil boMib, so‘ngra unda sodda organizm lar paydo boMa 
boshlaydi.  Bu organizm larning ta ’siri (yashashi, halok boMishi) natija­
sida tu p roqda organik m oddalar vujudga kela boshlaydi.
Y er sharining quruqlik  qismidagi  tuproq qatlam i  quyidagi  tuproq 
hosil qiluvchi om illarning o ‘zaro ta ’siri natijasida vujudga kelgan:
1 .  L i t o l o g i k   f a k t o r  
— tu p ro q n in g  paydo boMishi  o n a to g ‘ jinsiga 
va uning xarakteriga bogMiq.  C hunki tuproqning m exanik va kimyoviy 
tarkibi  o ‘sha  yerdagi  tog*  jinsining  tarkibiga  bogMiqdir.  C h o ‘kindi 
to g ‘ jin si  negizida  vujudga  kelgan  tu p ro q n in g   m ineral  tarkibi  o ‘sha 
to g ‘ jinsi  tarkibiga ju d a  yaqin boMadi.
2 .   B i o l o g i k   f a k t o r  
— tuproqdagi organik m oddalarning m anbayi­
dir. Tuproqdagi organik m oddalarning vujudga kelishida m ineral m od­
d alarn in g  nurashi,  p archalanishida va chirindining paydo boMishida 
biologik faktor (o ‘sim lik va hayvonlar)  ning roli ju d a  kattadir.
3. Tuproqdagi  issiqlik va nam lik rejimi 
iq lim iy   f a k t o r g a  
bogMiqdir. 
Iqlim — ona  tog‘  jinsining  nurashiga,  m ikroorganizm lam ing  hayot 
faoliyatiga,  m a ’lum  hududda  o ‘simlikning  ko‘p  yoki  oz  boMishiga, 
tuproqning vujudga kelishi va rivojlanishiga ta’sir etadi.
4.  H u d u d n in g   relyefi  h am   o ‘sha joyda  tu p ro q   hosil  boMishiga 
ta ’sir  etadi.  C hu n k i  relyef ta ’sirida  iqlim   elem entlari  o ‘zgaradi,  bu 
esa tu p ro q  xarakterining o ‘zgarishiga sabab boMadi.
5.  T u p ro q   h olatining  o ‘zgarishida 
a n t r o p o g e n   f a k t o r l a r  
ham  
ishtirok  etadi.  C hu n k i  inson  yerni  haydab  sug‘o rad i,  o ‘g‘it  soladi, 
ekin  ekadi,  tabiiy  o ‘sim liklarni  nobud  qiladi  yoki  ularning  ko ‘pa- 
yishiga  im kon  beradi.  B ularning  ham m asi,  o ‘z  navbatida,  tu p ro q  
h olatining o ‘zgarishiga sabab boMadi.
173

---

0 ‘s i m l i k l a r   t u r k u m l a r i . Y e r  
sharida 0,5  m ln o ‘sim lik turi b o ‘lib, 
ular planetam iz yuzasining h am m a  joyini sidirg‘asiga qoplab olm as- 
d a n ,  balki  tabiiy  sharoitga  qarab  joylashgan.  T abiiy  sh a ro iti  qulay 
b o ig a n   jo y lard a  (n am   tro p ik lard a)  o ‘sim liklar  qalin   va  tu ri  k o ‘p, 
aksincha,  sharoit  n o q ulay  b o ig a n   yerlarda  (tu n d ra d a )  o ‘sim lik  turi 
kam   va siyrak h olda  o ‘sadi.  Yer sharida o ‘sim liklar b ir-birlaridan  aj- 
ralgan  h olda  em as,  balki  gu ru h   b o i ib   o ‘sadi.  Bu  g u ru h la r  h a r  xil 
o ‘sim liklam ing xarakterli kom binatsiyasi  hisoblanib,  bunday kom bi- 
natsiyalar (c h o ‘l,  o ‘tloq,  o ‘rmon,  ignabargli va aralash o ‘rm on) 
0
‘sim ­
lik  tu rkum lari  yoki 
f i t o t s e n o z l a r  
deb ataladi.  M a ’lum   h u d u d   u c h u n  
xarakterli fitotsenozlar yiglndisi 
o ‘s i m l i k l a r  
deyilsa,  m uayyan hududda 
o ‘sadigan o ‘sim lik tu rlarin in g  y ig ln d isi  esa 
f l o r a  
deb ataladi.
Y er  sharidagi  h a r  b ir  o ‘sim lik  turi  m a l u m   h u d u d d a   tarqalgan 
b o iib , 
a r e a l  
deb  a talad i.  M asalan,  c h in o rn in g   tarq alg an   areali — 
0 ‘rta Osiyo va  Kavkazda. Yer sharidagi b a ’zi o ‘sim liklar turi  m a ’lum  
kichik  joylarda (arealda) o ‘sib, boshqa rayonlarda uchram aydi.  Bunday 
o ‘sim lik  tu rla ri 
e n d e m i k  
deb  ata lad i.  L e n k o ran   p ast  tekisligida 
uchraydigan te m ir d araxt endem ikdir.Y er sharidagi  o ‘sim lik tu rla ri­
ning  hayoti  va  xarakteri  h am   ekologik  fak to rlar t a ’siriga  b o g iiq d ir. 
F aqat  nam lik  darajasiga  ko ‘ra  quruqlikdagi  o ‘sim lik lar 
g i g r o f l t l a r ,  
k s e r o f i t l a r  
va 
m e z o f i t l a r  
deb uch guruhga b o iin a d i.
G i g r o f i t l a r g a  
sem am  va namlik ortiqcha sharoitda o ‘sadigan 
0
‘sim ­
lik (sem am  o T m o n lar,  nam  o llo q la r,  botqoqlar, dengiz qirg‘o g ‘idagi 
o ‘sim liklar va boshqalar)  kiradi.  Bunday o ‘sim liklarning barglari keng, 
lekin  ildizlari  yaxshi  taraq q iy  etm agan  b o ia d i  {qirqquloqlar,  botqoq 
toli va boshqalar).
K s e r o f i t l a r g a  
qurg‘oqchil iqlim sharoitiga va suvsizlikka m oslash­
gan  o ‘sim liklar —  c h o ‘l,  c h a la c h o ‘1,  dasht  o ‘sim liklari  kiradi.  B u n ­
day o ‘sim liklarning bargi sertuk,  ignasim on  ildizi  u zun  (y antoqning 
ildizi  20  m gach a  yetad i),  yilning  issiq faslida bargni  t o ‘kish,  o ‘zida 
zaxira saqlash kabi xususiyatlarga ega.
K serofit  o ‘sim liklari  ichidasukkulent  tip li o ‘sim liklar  uchraydi. 
Bu  o ‘sim liklarning  tanasi  sem iz  va  tan a sid a  
z a x i r a  
suv  saqlovchi 
to ‘q im alar (kaktus,  a lo e v z  boshqalar)  m avjud.  B a’zi kaktuslarda suv 
b u tu n  o ‘sim lik vaznining 95  foizini  tashkil  etadi.
K serofitlar  o rasida  vegetatsiya  davri  qisqa  b o ig a n   e fem er  (bir 
yillik) va efem eroid  ( к о ‘p  yillik)  o ‘sim liklar tipi (lola,  lolaqizg‘aldoq, 
rang,  q o z o n y o ra r va boshqalar)  ham   m avjud.
M e z o f i t l a r g a  
esa m o la d il m intaqada nam lik o ‘rta c h a  m iqdorda 
b o ig a n  sh aro itd a o ‘sadigan bargli,  ignabargli o T m o n la r va o llo q la r  
kiradi.
Y er sh arida o ‘sim lik tu rkum lari  (fito tsen o zlar) edafik,  b io tik  va 
a n tro p o g e n   fak to rlar  t a ’sirida  bir  tekis jo y la sh m a sd a n ,  q u tb lard an
174

---

ekvator tom onga o ‘zgarib boradi.  Bu o ‘zgarishlar, eng avvalo,  hozirgi 
geografik  m uhitga  b o g iiq d ir.  C hunki  qu tb lard an   ekvator  to m onga 
borgan  sari  Q uyoshning issiqligi va y o ru g iig i o ‘zgarib,  ortib boradi. 
N atijada edafik faktorlarning xususiyatlari ham  zonal  holda o ‘zgarib, 
bu,  eng  avvalo  o ‘sim liklar  tu rk u m larin in g   shu  yo ‘nalish  b o 1 у lab 
o ‘zgarishiga sabab b o ia d i.
H a y v o n l a r  v a   g e o g r a f i k  
muhit.Yer sharida hayvonlam ing  1,5 m il­
lion  turi  b o i ib ,  ular  yugurish,  yurish,  suzish,  sudralish,  uchish 
kabi  x u su siy a tla ri  tu fayli  p la n e ta m iz   y u zasid a  faol  ta rq a lg a n . 
H ayvonlam ing harakat qilib bir joydan ikkinchi joyga borishi ularning 
k o ‘proq o ‘zgarishiga va o ‘sha m uhitga  m oslashishiga sabab  b o ia d i. 
H a ra k a t  q ilad ig an   hay v o n lar  o ‘z  y o iid a n   m exanik  (d en g izlar, 
daryolar,  to g ia r ,  k o ila r  va boshqalar),  iqlim iy va  biologik to ‘siqlar 
( y o id a   o ziq larn in g   y o ‘qligi,  boshqa  hayvonlar  bilan  b o ia d ig a n  
raqobatlar)ga  uchraydi.  Shu  tufayli  hayvonlam ing  tarqalish  areali 
ekologik, biologik va boshqa sabablarga b ogiiq.
Hayvonlar tabiiy muhitga moslashib yashaydi. Tabiiy sharoit deyarli 
b ir xil b o ig a n   va shu sharoitga  m oslashgan  hayvonlam ing  m uayyan 
kom pleksi yashaydigan joylar 
b i o t o p  
deyiladi.  D em ak, biotop — biron 
hayvon yoki  hayvonlam ing turi yashaydigan aniq sharoitdir.  Tayga, 
keng bargli  o T m o n lar,  k o i ,  botqoqlik va boshqalar biotopga yaqqol 
m isoldir.  Bir-biriga yaqin b o ig a n  biotoplar gum hi birlashib bioxlom i 
tashkil etadi.  M asalan, tayga va keng bargli oT m onlar biotopi yigilib, 
o T m o n la r 
b i o x l o r i n i  
hosil  qiladi.  B ioxlorlar  esa,  o ‘z  navbatida, 
ekologiyada yanada kattaroq b o ia k  — 
b io s ik l n i 
hosil qiladi. Yer sharida 
u c h ta  biotsikl  —  quruqlik,  dengiz (okean) va  ichki  suvlar biosikllari 
mavjud.
B i o s e n o z l a r .  
H ayvon  va  o ‘sim liklar  har  xil  guruhlardan  iborat 
b o is a - d a ,  lekin  ular  bir  b u tu n   yashab,  d oim o  aloqada  va  o ‘zaro 
m unosabatdadir.  Bir joyda paydo b o ig a n  va bir-biri bilan uzviy alo­
qada  rivojlangan hayvonlam ing,  m ikroorganizm lam ing va o ‘sim lik- 
larning b a rq a ro r turkum i 
b i o s e n o z  
deyiladi.  Biosenoz  negizini  tirik 
m oddani hosil qiladigan yashil o ‘simliklar tashkil etsa ham  tirik organik 
m oddani iste’mol qiluvchi hayvonlar va m ikroorganizmlar biosenozda, 
albatta,  ishtirok etadi.  D em ak,  biosenozga  kiradigan  turlar va jinslar 
o ‘zlarining yashashi va ko‘payishi uchun zarur bo4gan ham m a narsa- 
ni  m azkur biotopdan oladi.  Biosenozlarning m uhim  belgisi — ekolo­
gik sistemada birgalikda hayot kechirayotgan turlar sonining o ‘z-o‘zidan 
„avtom atik"  ravishda boshqarilishidir.  M asalan, o ‘simlik turlari iqlim 
va tu p ro q  sharoitiga  b cg ‘liq  holda oz yoki  k o ‘p  b o ia d i.  0 ‘sim liklar 
bilan oziqlanadigan  ayrim   hayvonlar yirtqich  hayvonlar uchun o i ja  
b o ia d i.  D em ak ,  biosenoz  o ‘sim liklari  q ancha  ko ‘p  b o is a ,  uning 
hayvonlari  ham  shuncha ko‘p va xilma-xil b o ia d i.
175

---

B iosenozda turlarning o ‘z - o ‘zini boshqarishiga  m ikroorganizm - 
lar  tip ik  m isol  b o la d i. O rganik q o ld iq lard a b a k te riy a la r  uchraydi. 
B akteriyalam ing k o ‘payishi —  in fuzoriyalarning tez urchishi  u c h u n  
qulay  sh aro it  tug‘diradi.  In fu zo riy alar  bakteriyalarni  yo ‘q  qiladi, 
bakteriyalar kam aygach,  oziq yetishm asligi tufayli,  infuzoriyalar soni 
ham  kamayadi.
O rganizm ning m uhitga m os kelishi  u n ing hayot form asi  deyila- 
di.  K serofitlar,  e fe m erlar,  m ez o fitla r va  b o sh q a la r o ^ im lik la rn in g  
hayot shakllari  hisoblanadi.  H ayvonlarning ham   hayot shakllari  m av- 
ju d   b o ‘lib,  u larn in g   b ir  q a n c h a   a lo m a tla rig a   q a ra b   klassifikatsiya 
qilish  m um kin.  M asalan,  sovuq q o n lilar va issiq q o n lilar hayvonlar­
ning  iqlim   bilan   b o g ‘liq  h a y o t  sh ak llari  h iso b la n sa,  h a y v o n la r 
oziqlanishiga qarab o ‘txo‘r,  yirtqich kabi turlarga b o ‘linadi.  H ayvon­
lar,  shuningdek,  yashash sharoitiga qarab quruqlikda,  daraxtda, suvda 
yashovchi  turlarga b o ‘linadi.
Q uruqlikdagi  hayvonlar tabiiy sharoitga shunday m oslashganki, 
h a tto   bir  m aterik n in g   o ‘zida  h am   o ‘rm onli  yerlarda  b ir xil,  yalang 
jo y lard a  ikkinchi  xil,  c h o ‘llarda  esa  u c h in c h i  xil  hayvonlar  guruhi 
yashaydi.
0 ‘rm ondagi qalin daraxtlar hayvonlarning tez chopishiga to ‘sqin- 
lik qiladi. Aksincha, o ‘rm onlar qalin b o ‘lganligidan u yerdagi hayvon­
larn in g   eshitish  a 'z o la ri  taraq q iy   etgan.  H ayvonlarning  b a ’zilari 
daraxtlarga tirm ashib chiqish va daraxtlarda yashashga k o lnikib ketgan. 
C h o ‘llarda  esa  tabiiy  pana jo y lar  kam ,  tev arak -atro f ochiq,  quruq, 
issiq,  suv  kam .  Bu  tabiiy  sharoitlar  hayvonlarga  ham   ta ’sir etib,  ular 
tez chopish,  sakrash,  yerni qazib  in q o ‘yish,  suv  izlab  uzoq  m asofaga 
chopish,  uzoq vaqt suvsizlikka chiday olish,  issiq  faslda yoki  kunduzi 
uxlab,  kechasi kezib yurish xususiyatlariga ega.
Suv biosenozlari yashash sharoitlariga qarab ikkita asosiy bioxor- 
lar  guruhiga — 
b e n t a l  
va 
p e l a g i a l  
guru h larg a  b o ‘linadi.  Suv  tagida 
yashovchi  h a m m a  o rg anizm lar bental bioxorga kirsa,  suvda yashov­
chi  h a m m a  organizm lar pelagial bioxorga kiradi.
Bental  organizm lari 
b e n t o s  
deyiladi.  Pelagial b ioxor org an izm - 
lari yana ikki guruhga — 
p l a n k t o n  
va 
n e k t o n g a  
b o ‘linadi.  Suvda passiv 
suzib  yuradigan  (suv  oqizib  yuradigan)  b a rc h a   m ayda  org an izm lar 
p l a n k t o n  
deb aytiladi.  Suvda o ‘zlari suzib yuradigan  organizm lar esa 
n e k t o n  
deyiladi.
B akteriyalar  p la n k to n  o rg a n iz m la rg a tip ik   m isol b o ‘lib,  b ir  litr 
suvda  b ir  n e c h a   o ‘n  m illio n   individga  y e ta d i,  shu  sababli  suv 
havzasidagi planktonning um um iy biomassasi juda katta. Shuning uchun 
m oddalam ing biosferada aylanib yurishida va suv havzasining hayotida 
p la n k to n   ju d a   m u h im   rol  o ‘ynaydi  va  k o ‘p in c h a   org an ik   m o d d a  
hosil  qiluvchi asosiy biom assa hisoblanadi.
176

---

Dengizdagi hayotga ham  quruqlikdagi organizm lar kabi yorugMik, 
suv,  issiqlik,  oziq  zarur.  Lekin  suv  havzalarida  mavjud  b o ‘lgan  turlar 
dengizning ham m a qism ida tekis taqsim langan emas.  H ar bir tu r qaysi 
sharoitga ko‘proq moslashgan bo1 Isa, o ‘sha sharoitda yashaydi. Shu sababli 
suv  havzasining  turli  qism larida  shu joy  uchun  xarakterli  doimiy  tur 
komplekslari  vujudga keladi. Qirg‘oqqa yaqin suvlarda tabiiy-geografik 
sharoit ochiq dengiz va okeanning chuqur joylaridagi sharoitdan butun- 
lay  boshqacha.  Shu  tufayli  qirg‘oqqa  yaqin  suvlarda  bir  xil,  ochiq 
dengiz va uning chuqur qismida ikkinchi xil organizm lar mavjud.
D engizning  q irg ‘o q q a   yaqin  qism lari  tabiiy-geografik  sharoiti 
jih atid an   hayot u ch u n  ju d a  qulay.  C hunki qirg‘oq yaqinidagi zonada 
suv oftobda  k o ‘p ro q   isigani  u ch u n   iliq  va  kislorodi  k o ‘proq b o ‘ladi. 
Suvning tubigacha yorugMik tushadi, bu esa qirg‘oq yaqini  o ‘sim lik- 
larining  zich  o ‘sishiga,  m ayda  suvo‘tlarining  k o ‘p boMishiga  im kon 
be rad i.  Bu  z o n ad a suv o ‘sim liklarida  hayot  kechirishga  m oslashgan 
hayvonlar, ju m la d a n ,  m olluskalardan tortib baliqlargacha mavjud.
O chiq  dengizda,  ayniqsa,  uning  k o ‘proq  yorugMik  tushib,  isib 
turadigan  ustki  qism ida m ayda o ‘sim liklar va hayvonlar k o ‘p.  O chiq 
dengizlarda  aksariyat  org an izm lar  u m r  b o ‘yi  suzib  yuradi,  lekin 
gruntga yopishib yashaydigan tu rlar deyarli yo ‘q.
D unyo  o k ean in in g   c h u q u r  qism larida  organik  hayot  butunlay 
b o shqacha.  C h u n k i  u jo y la rn in g   tabiiy-geografik  sharoiti  noqulay 
boMib,  qorongM,  bosim   kuchli,  tem p e ra tu ra   past,  suv  deyarli  tinch, 
o ‘sim liklar deyarli  y o ‘q ,  b inobarin  o ‘tx o ‘r  hayvonlar ham   yo ‘q.  Bu 
sharoitda yirtqich hayvonlar boMib,  ular suvning ustki qismiga tusha- 
digan oMimtiklar bilan oziqlanadi.  Ba’zi hayvonlar ovqat izlab suvning 
yuqori qism lariga ham  chiqadi.
O kean  tubidagi  b u n d a y   bir joyda  yashaydigan  hayvonlarning 
organlari  ju d a   tarm o q la n ib   ketgan.  C hu n k i  suvga  m um kin  qadar 
k o ‘pro q   tegib  tu rish   kerak.  Suv  tin c h   tu rganligidan  k o ‘pchilik 
h ay v o n la rn in g   suyaklari  ingichka  va  nozik.  O kean   tubi  qorongM 
boM ganligidan,  u  yerdagi  h ay v o n larn in g   sezgi  o rg an lari  yaxshi 
rivojlangan.  Ba’zi hayvonlarning yorugMik chiqaruvchi organlari ham 
boMadi.  O kean tubi  loyqa boMgan yerlarda yashovchi  hayvonlarning 
tanasi loyqaga c h o ‘kib ketm aslikka m oslashib,  yalpoq yoki  oyoqlari 
u z u n ,  tarm o q lan g an ,  sertuk boMadi.
T i r i k  o r g a n i z m n i n g  v e r t i k a l   v a  g o r i z o n t a l  y o ‘n a l i s h   b o ‘y i c h a  o ‘z g a -  
r i s h i . Y e r  
yuzida  h a ro ra t,  yogMn,  sham ol  kabi  tabiat  unsurlarining 
zonallik  va  azonallik  xususiyatiga  ega  boMganidek,  ularga  bogMiq 
holda tirik organizm  h a m  gorizontal,  ham  vertikal  holda o ‘zgaradi.
T irik organizm ning  gorizontal  holda o ‘zgarishi,  eng a w a lo , Yer 
yuzasining  sharsimonligi tufayli Quyoshning bir xil  isitmasligiga ham - 
d a atm osfera va okean sirkulatsiyasiga bogMiq.  U larning ta ’sirida tirik
12  —  U m u m iy   ta b iiy   g eo g ra fiy a 
177

---

organizm ning ekvatordan  h a r ikki  q u tb lar tom onga gorizontal  holda 
m intaqa  va  zonalar  hosil  qilib  o ‘zgarib  borishi  sodir  b o ‘lgan.  Lekin 
b a ’zi joylarda  m a ’lum   m intaqa  yoki  zona  (m asalan,  subtropik  yoki 
m o‘tadil) joylashgan kengliklarda boshqacha sharoitga m oslashgan tirik 
organizm lar yashaydigan h u dudlar,  xususan, choMlar vujudga kelgan. 
Bunga asosiy sabab  Q uyoshning isitishi va yoritishidan tashqari  yana 
relyefi, okeanlardan uzoqligi, havo massalari sababchidir. 0 ‘rta Osiyoning 
tekislik qismi geografik o ‘m iga k o ‘ra subtropik va m o‘tadil  m intaqada 
joylashgan  b o ‘lsa-da,  choMlar  vujudga  kelgan.  Bunga  asosiy  sabab 
Quyoshning isitish va yoritishidan tashqari uning okeanlardan uzoqda— 
m aterik  ichkarisida joylashganligi,  shim ol  tom oni  o chiq b o ‘lib,  Sibir 
antisikloni  va  A rktika  sovuq  havo  m assasining bem alol  kirib  kelishi, 
janubida tog‘lam ing mavjudligi tufayli  H ind okeani tom onidan nam  va 
iliq havo m assasining yetib kela olmasligi sabab b o ‘lgan.
Tirik organizm ning gorizontal holda joylashishidan tashqari, yana 
tog‘larda balandlikka ko‘tarilgan sari  (vertikal) o ‘zgarishi ham  mavjud. 
B alandlikka  k o ‘tarilgan  sari  tirik   o rg an izm n in g   o ‘zgarishi  faqat joy 
relyefiga  va  o k ean lard an   y aqin  va  uzoqligiga  em as,  y ana  dengiz 
sath id an   balandligiga,  to g ‘  y o n b a g ‘riga,  to g 1  jin slarin in g   litologik 
tuzilishiga  ham   bog'liq.  Bir xil  balandlikdagi  to g ‘larning  nam   havo 
massalariga ro ‘para bo ‘lgan g‘arbiy yonbag‘ri bilan sharqiy yonbag‘ri, 
janubiy yonbag'ri bilan shim oliy yonbag‘ri orasida tirik organizm ning 
farqi  mavjud: Oloy tog1 tizim ining g‘arbiy yonbag‘riga Atlantika okeani 
to m o n id a n   esadigan  n a m   havo  m assalari  ta ’sirida  yog1 in  sharqiy 
y o n bag'riga  nisbatan  k o ‘p  tu sh ib ,  o T m o n la r  bilan  q o plangan.  A k­
sin ch a, sharqiy y o n b ag 'ri q u rg ‘oqchil b o 1 lib o T m o n la r deyarli  y o ‘q. 
Yoki  T u rk isto n   to g ‘ining ja n u b iy   yonbagT iga  shim oliy  y o n b ag'riga 
nisbatan  Q uyosh  nu rin in g   tik   tushganligi  sababli  o ‘sim liklar  siyrak 
o'sib, asosan, shag'al, qurum lardan tashkil topgan. Aksincha, shim oliy 
y o n b ag 'rid a esa a rch azo rlard an   iborat o T m o n la r m avjud.
B i o s f e r a n i n g   i f l o s l a n i s h i   v a   u n i n g   o l d i n i   o l i s h   m a s a l a s i .  
S o'nggi 
m ing yillar ichida Y er yuzasida  k atta biologik  kuchga ega b o ‘lgan  va 
texnik im koniyatlar bilan qurollangan  inson vujudga keldi.  Insonning 
biosferaga k o ‘rsatayotgan texnik ta ’siri yil sayin ortib,  uning dastlabki 
tabiiy holatini  o 'z g a rtirib ,  ifloslab,  salbiy o 'zg arish larn i  keltirib c h i- 
qarm oqda.
H ozir Y er yuzasining 40 foizi atrofidagi  qism i  insonning xo‘jalik 
faoliyati ta ’sirida tabiiy holatini butunlay o'zgartirgan. Ju m lad an ,Y er 
yuzasining  11  foizi  haydalgan m aydonga, 25  foizi m adaniylashtirilgan 
yaylovga,  3 foizi sanoat obyektlari, uylar, transport tarm oqlari egallagan 
joylarga,  1  foizi  esa shaxta,  karyerlarga to 'g 'ri  keladi.  Bu  h u d udlarda 
biosfera elem entlari  (tabiiy o'sim lik va hayvonlar deyarli yo‘q qilingan, 
havo, suv, tuproq ifloslangan) o'zgartirilgan.  Buning ustiga yiliga (1980
178

---

yil  m a’lum oti)  yerdan  100 m lrd. t har xil  rudalar, y o q ilg i qazilm alar 
va boshqa xomashyo resurslari qazib olinib, kerakli elem entlam i ajratib 
olib,  qolgan  96—98  foizini  keraksiz jin s  sifatida  geografik  m uhitga 
chiqarib tashlanm oqda.
D u n y o d a  aholining,  xususan,  s h a h a r aholisining yil  sayin o ‘sib 
borishi  a tro f-m u h itg a   k o ‘plab  oziq -o v q at,  m aishiy-kom m unal  chi- 
qindilarni chiqarib tashlash oqibatida biosfera unsurlariga (o ‘sim lik— 
hayvonot dunyosiga)  salbiy ta ’sir etm oqda.
M a’lumotlarga ko‘ra hozir (1999- yil) yiliga atmosferaga 300 —350 
m ln.  t uglerod oksidi,  166 — 250 m ln. t oltingugurt oksidi,  130 —  170 
m ln.  t azod oksidi,  180  —290  m ln.  t uglevodorod chiqarilm oqda.  Bu 
m oddalar atm osferadagi  suv  bug4lari bilan  q o ‘shilib,  reaksiyaga  kiri- 
shib  nordon yom g‘ir tariqasida yer yuzasiga tushib, biosfera unsurlari 
holatiga  salbiy  ta ’sir  etib,  o ‘rm on  va  o ‘tloqlarning  qurib  qolishiga, 
hayvonlarning kasallanib, qirilib ketishiga sababchi b o ‘lmoqda.
Biosfera, ayniqsa, zaharli kimyoviy m oddalar  bilan  ifloslanmoqda. 
C hunki  hozircha  dunyo  qishloq  xo‘jalik  zararkunandalariga  qarshi 
zaharli  kim yoviy m o d d ala r ishlatilm oqda.  Bu insoniyat sog4lig‘iga va 
hayvonlarga salbiy t a ’sir etm oqda.  B inobarin, biosferani toza saqlash 
uchun  qishloq  xo ‘jalik  zararkunandalariga  qarshi  biologik  kurashni 
am alga oshirish zarur.
Biosferani toza saqlash uchun sanoat va m aishiy-kom m unal xo‘ja- 
likdan chiqayotgan zaharli gazlam i,  har xil chiqindilarni zararsizlan- 
tirishga va utilizatsiyalashga erishish zarur.