Rivojlantirish institu ti


Yangi  asrda  umumiy  tabiiy  geografiya


bet16/253
Sana16.07.2021
Hajmi
#120939
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   253
Bog'liq
2 5404569494171419775

Yangi  asrda  umumiy  tabiiy  geografiya
Mavzu  rejasi
1.  H o z irg i  d a v r g e o g ra fiy a si h a q id a g i  sa lb iy  q a ra s h la r.
2.  G e o g ra f iy a  f a n in in g   ta b a q a la n is h i.
3.  T a b iiy  g e o g ra fiy a   f a n in in g  in te g ra lla sh u v i.
4 .  U m u m iy  ta b iiy  g e o g ra fiy a  f a n in in g  v az ifa la ri.
G eografiya — eng qadim gi,  shu bilan birga,  eng yosh  fan  hisob­
lanadi.  Eng  qadim gi  ekanligi  sh u n d ak i,  m iloddan  aw algi  III  —  II 
asrlarda yashagan  Eratosfen geografiya  faniga zam in yaratgan.  D avr 
talabiga  m os ravishda,  yangi  m a ’lum otlar asosida d oim o  h am  m az- 
m u n an ,  ham   m ohiyatiga ko‘ra boyib borishi geografiyaning yosh fan 
ekanligiga dalil b o ‘la oladi.
Ayrim  olim lar e n d ilik d a ,geograflar uchun ish qolmadF  deb hisob- 
lashyapti.  M ateriklar va o k ean lar kashf etib boTindi.  Q uruqlik yuza- 
sida o d a m   q ad am i  yetm agan jo y  qolm adi,  h a tto   okean  tublari  ham  
suv  osti  kem alari,  m axsus  ap p a ra tla r yo rd am id a  tekshirib  b o ‘lindi. 
Ayni  paytda  kosm ik  tasvirlar  tahlili  asosida  nafaqat  quruqlik  (m a ­
terik,  orollar), balki okean tublari,  yer osti qazilm a boyliklari  haqida 
m ukam m al  ilmiy va amaliy ahamiyatga molik m a’lum otlar to ‘plangan. 
A niq  geografik  x aritalar  tuzib  b o ‘lindi.  Endilikda  xohlagan  obyekt 
(to g ‘,  daryo,  k o ‘l,  g‘o r,  shahar, davlat va b.)  haqida qom usnom alar- 
dan yoki maxsus adabiyotlardan va internet orqali xonada (kutubxona, 
uyda)  o ‘tirib bilib olish  m um kin.  G o ‘yo Y er haqidagi  fanlar orasida 
geografiyaga o ‘rin  qolm agandek.
K o‘pchilik olim lar bunday n o to ‘g‘ri qarashlarga murosasiz kurash 
olib  bo rd ilar.  G eo g rafiy a fan in in g   yechishi  m u m k in  boMgan yangi 
m aqsad va vazifalarini yoritib bordilar.  D arhaqiqat geografiya dunyo 
tarix in in g ,  sivilizatsiya  ta ra q q iy o tin in g  y o rq in  sahifasini  n am o y o n  
q ila d i,  kish ilarn in g   d u n y o q a ra sh in i  sh ak llan tirish d a  eng  m u h im  
o ‘rin d a tu radi.
H aq iq atan   h am   oMgan  asrlarda  geografiya  o ‘ziga  xos  qom usiy 
fan boMgan.  K eyinchalik,  u n d a n  yangi  fan  tarm oqlari  — geom orfo­
logiya  (relyef haqidagi  fan), geologiya  (tog‘ jinslari,  yerning ichki va 
tashqi qism ida sodir boMadigan jarayonlar,  paleogeografiya rivojlani­
shi  haqidagi  fan ),  gidrologiya  (gidrosfera,  suv  haqidagi  fan ),  gla- 
siologiya  (m uz haqidagi  fan),  iqlim shunoslik  (atm osfera,  havo m as- 
salari,  iqlim  haqidagi fan), tuproqshunoslik, botanika, zoologiya kabi 
fan lar  ajralib  chiqdi.  Bu  b oshqa  fanlar  singari  geografiya  fanining 
ham  tab aq alan ish i  (differensiatsiyalanishi)  edi. Aslida barcha fanlar 
tarixi shunday.  M asalan, fizika fanini qattiq jism lar mexanikasi, yadro 
fizikasi, akustika, optika,  past harakatlar fizikasi,  elektrofizika va h.  k. 
tashkil etadi.
13


H ozirgi  davr  u m u m iy   tabiiy  geografiyasi  tab iatn i  o ‘rganish  va 
undagi sodir b o ‘layotgan jara y o n la m i  ilmiy asosda bilish  u c h u n  b a r­
cha tabiat kom ponentlarini h a r to m o n lam a tahlil qilib chiqishi  lozim. 
N egaki  k o m p o n e n tla r  to ‘g ‘risidagi  biro rta  fan  bun d ay   vazifalarni 
bajara  olm aydi.  T abiat  kom pleksi  (landshaft)  bilan  u n ing  k o m p o - 
nentlari  o ‘rtasidagi,  tabiat  bilan  jam iy a t  o ‘rtasidagi  o ‘zaro   m u n o - 
sabatlarni  faqat  keng  qam rovli  m u sh o h a d a   qilish  o rqali,  m ajm uali 
(kom pleks)  yondashuv  o rq ali  yechish  m um kin.  Bu  u m u m iy   tabiiy 
geografiyaning yangi asrdagi ustuvor y o ‘nalishidir.
U m um iy tabiiy geografiya keng  m a ’noda geografik qobiq (la n d ­
shaft qobig‘i)dagi jara y o n la rn i h am  oT ganadi.  G eografik qobiq  lito ­
sfera,  atm osfera, gidrosfera va biosferalarning o ‘zaro ta ’siri va o ‘zaro 
uzviy aloqasining hosilasi.  U  Y erning yaxlit, qon u n iy  takom illashgan 
qobig‘i b o ‘lib,  tabiiy geografiyaning oT ganish obyekti  hisoblanadi.
Yangi asm ing dolzarb m uam m olaridan bin — tabiat bilan jam iyat 
o ‘rtasidagi o ‘zaro m un o sab atlar hosilasi b o ‘lgan geoekologik m u am - 
m olar h am  tabiiy geografiyaning tekshirish obyektiga aylandi.  S huni 
hisobga olsak,  in so n larn in g  x o ‘jalik   faoliyatini  tab iatd a  so d ir b o i a ­
yotgan narsa va hodisalarning asosiy om ili (faktori) tariqasida tadqiq 
etish  h am   u m u m iy   tab iiy   geografiyaning  asosiy  v az ifala rid a n d ir. 
N egaki  Y er  tab iatin in g   b u n d a n   buyongi  taraq q iy o ti,  u n ing  taq d iri 
insonlarning  faoliyati  bilan   b o g iiq   b o i ib   qoldi.  D a rh a q iq a t,  inson 
tabiat  bag‘riga  sh id d a t  b ilan   uni  zabt  etish  m aq sad id a  kirib  bordi. 
Lekin  qaytib  c h iq ish d a   o ‘zidan  keyin  c h o ila r n i  qo ld ird i,  ekologik 
tanazzulli  (halokatli)  m intaqalarni  qoldirdi.  In so n n i yaratgan va u n ­
d a n   o z o r  ch e k k an   o n a   tab ia t  h am   insonlarning  s o g iig ig a   va  ish 
faoliyatiga  kuchli  salbiy t a ’sir e ta  boshladi.  B unday  ho latlarn i  ilm iy 
asosda yechishni bitta fan eplay olm aydi.  Lekin turli bilim lam i analiz 
(tahlil)  va  sintez  qilish  im koniyatiga  ega  bo ‘lgan  um um iy  tabiiy g e o ­
grafiya m a ’lum  darajada bu m u am m o n i hal qilish im koniyatiga ega.
U m u m iy  tabiiy  geografiya  o ‘z  oldidagi  m aqsadi  va  vazifalarini 
yechishda  iqtisodiy geografiya  (ijtim oiy va  iqtisodiy geografiya,  d e - 
m ografiya,  siyosiy  geografiya  va  h.  k.)  erishgan  y u tu q la rd an   h am  
foydalanadi.  M asalan ,  a w a lla ri  h a r q anday m am lak atn in g   iqtisodiy 
taraqqiyot darajasini shu m am lakat hududining tabiiy sharoiti va tabiiy 
resurs (boylik)lari belgilaydi,  degan g ‘oya ustuvor edi. T o ‘gTi,  tabiiy 
m u h it  ja m iy a tn in g   m avjudligi  va  taraqqiyoti  u c h u n   z a ru r  boMgan 
birlam chi zam in.
Afsuski, ayrim   m am lakatlam ing ijtim oiy-iqtisodiy taraqqiyotida 
boshqa o m illar ustuvor hisoblanadi.  M asalan,  m aydoni  C fzbekiston 
h u d u d id a n   a n c h a   kam   ( 0 ‘zb ekiston  h u d u d i  4 4 7,4  m ing  kv.  km ), 
aholisi  esa  b esh   b a ro b a r  k o ‘p  boMgan,  eng  asosiysi  deyarli  b a rc h a
14


q azilm a boyliklarni c h e td a n  olib  keladigan Y aponiya (m aydoni  372 
m ing kv.  km ,  aholisi  126 m ln  kishi) dunyodagi eng rivojlangan m am - 
lakatlardan  hisoblanadi.  H atto ayrim   ko‘rsatkichlar b o ‘yicha qudratli 
davlat hisoblangan A Q SH dan ham  oldinda turadi.  Bunga asosiy sabab 
t a ’lim ning eng yuqori darajadaligi,  m alakali  ishchilari,  m ehnatsevar 
xalqi,  o ‘z  ishiga  o ‘ta  m as’uliyat  bilan  qarashi,  tartib-intizom liligi, 
dunyoda bolalar oMimi eng kam ,  aholining u m r ko‘rishi (80—81) eng 
yuqoriligi va h.  k.  Y aponiya aholisining sifati yuksak darajadaligidan 
dalolat beradi.  A Q SH   ishchisiga nisbatan Y aponiya ishchisi  m alaka­
li roq, Y aponiyadagi  universitetlar soni butun G ‘arbiy Yevropadagidan 
ko ‘p, bolalar tarbiyasiga yoshligidan  katta e ’tibor beriladi, fanga ajra­
tilgan  m ablag‘i jih a tid a n   rivojlangan  m am lakatlar  orasida  birinchi 
o ‘rinda,  ilm iy x o d im lar soni  b o ‘yicha G erm an iy a,  Buyuk  Britaniya 
va Fransiyadagi jam i  ilmiy xodim lardan ortiq.
U m u m iy  tabiiy geografiya tabiat bilan jam iyat o ‘rtasidagi o ‘zaro 
m u n o sa b a tla m in g   m azm uni  va  m ohiyatini  o ‘rganishda turli  uslub- 
lardan  foydalanadi.  D unyoviy,  m intaqaviy  va  m ahalliy  m u a m m o ­
larni yechishda ham  um um iy tabiiy geografiya boshqa turdosh fanlar 
uslublari  asosida tad qiqot ishlarini  olib boradi.
Biz  o ‘qiyotgan  pred m etn in g   „U m u m iy   tabiiy  geografiya“  deb 
atalishida h am  asos bor.  U  tabiat va jam iyatda sodir boMadigan narsa 
va hod isalar to ‘g‘risida,  ular o ‘rtasidagi o ‘zaro  m unosabatlar haqida 
,,um um iy“  xulosalar  qiladi,  geografik  qobiqni  bir  b u tu n   (yaxlit) 
holatida o ‘rganadi,  tabiiy fanlar yutuqlarini tahlil qilib, yakuniy xulo­
salar  ch iq a rad i.  T abiat  va jam iy atn in g   rivojlanish  qonuniyatlarini, 
ular o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabatlam i o ‘iganishda quyidagi reja asosida 
tadqiqotlar olib boradi.  D astlab kuzatish, so‘ngra kuzatish m a ’lum ot- 
larini  um um lashtirish  (tahlil qilish), baholash,  takliflar kiritish,  narsa 
va  h o d isalarning  rivojlanishini  bashorat  qilish  va  nihoyat,  rivojla- 
nishni  m aqsadii  y o ‘nalishlarga  qaratish  um um iy  tabiiy  geografiya 
fanining yangi asrdagi  m uhim  vazifalaridan hisoblanadi.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish