Rivojlantirish institu ti

o ‘rtacha balandlikdagi to g ia r  deyiladi.  U larning yonbaglrlari nisbatan 
tikroq  (10  —  25°)  b o lib ,  qoyali,  qirrali,  c h o ‘qqilari  ham   uchrashi 
m um kin.  Bu  turga  kiruvchi  to g la rn in g  um um iy m aydoni  24,0  m ln. 
km 2 b o lib , Y er yuzasining 4,7  foizini ishg‘ol qiladi.  Bunday to g la rg a  
U ral,  K opetdog6,  Q rim   kabilar misoldir.
3.  M utlaq balandligi  2000  m dan yuqorida bo'lgan to g ia r  baland 
to g ia r  deyiladi.  U larning yonbag'irlari tik (25° ortiq) va c h u q u r daryo 
vodiylari  mavjud;  qirralari esa maysasimon, arrasim on bo'lib, ch o 'q q i- 
lari  doim iy  qo r  va  m uzliklar  bilan  qoplangan.  Bunday  tog'  turiga 
H indikush,  H im olay,  P om ir,  T yanshan,  O ltoy,  A lp,  K avkaz,  K ar­
dilyera, A nd  kabilar kiradi.
Y er yuzasida tarqalgan  relyef shakllarining yangi  tasnifi  qu y id a­
gicha: 
botiq va  ch o ‘kma!ar т и{\щ  balandligi  0  m etrd an   past.  Lekin 
Kaspiy  d engizining  shim olidagi  katta  m ay donlarning  m utlaq  ba­
landligi  —  28  m  atrofida b o ‘lsa-da,  Kaspiybo'yi pasttekisligi deb a ta ­
ladi.  A gar to g '  oralig'idagi  pastliklarning  m utlaq  balandligi  0  m e tr­
dan  baland  bo'lsa  h am ,  botiq yoki c h o 'k m a  deb yuritiladi.  M asalan, 
F a rg 'o n a   b o tig 'i,  Issiqko‘1 botig'i  va  h.k.  Pasttekisliklar 0 —  200  m , 
tekisliklar 200—500 m, qir-adirlar va past tog'lar 500—2000 m , o'rtacha 
balandlikdagi  to g 'la r  2000—3000  m ,  baland  to g 'la r  3000—5000  m , 
eng baland  to g 'la r 5000  m  dan baland.
Okean  va  dengiz  tublarining  relyefi  ham   quyidagicha  tavsiflanadi: 
dengiz sayozligi (shelfi) — 200 m gacha, materik yonbag'ri 2000—3000 m, 
okean  tubi  (abissal)  3000—6000  m gacha va okean ch o'km a (nov-qa’r) 
lari 6000 m dan chuqur.  Masalan,  Mariana cho'km asi  11022 m ga teng.
T o g 'la r  vujudga  kelish  davriga  k o 'ra   yosh  va  qadimiy  deb  ikki 
guruhga b o 'lin ad i. Yosh toglarga eng so'nggi alp tektonik jarayonda 
burm alangan tog'lar (H im olay,  Pom ir,  Kavkaz, Alp, A nd,  Kordilyera, 
Kam chatka kabi tog'lar) kirib,  ularda tog'ning o'sish jarayoni  (endogen 
kuchlar ta ’sirida)  mavjud.
Savol va topshiriqlar
1.  Y a rim sh a rla r  x a rita sid a n   m a te rik la rn in g   jo y la sh ish   q o n u n iy a t-  
larin i  g a p irib   bering.
2.  M u tla q   b ala n d lig i  jih a tid a n   t o g i a r   q a n d a y   tu rla rg a   b o l i n a d i ,  
tekislik  bilan   p asttek islik n in g   farqi  n im a la rd a n   ib o rat?
3.  M a te rik la r  q a n d a y   siljiydi?
4.  Q u ru q lik   y u za sin in g  ustki  qism i  (relyefi)  q a n d a y   k u c h la r t a ’sirid a
o 'z g a ra d i?
99

---

N o t a n i s h   i b o r a l a r
A stenosfera — y u n o n c h a  
astino —  kuchsiz,  ,jfe r a “  — q a tla m , 
qobiq, ya’ni kuchsiz qatlam  demakdir. Astenosfera m antiyaning yuqori 
qism ida  joylashgan.  U n d a   m o d d alar  qayishqoq  va  plastik  h o latd a  
b o ‘lib,  m aterikdagi  yuqori  chegarasi  10  km ,  o k e a n la rd a   esa  50  km  
chuqurlikda joylashgan.  Pastki chegarasi dengiz sathidan hisoblaganda 
250 —  350 km  chuqurlikdan o ‘tadi.
Geosinklinal  (lo tin c h a  
geo — yer,  sin — birgalikda,  kli-n a  — 
egilam an)  — Y er  p o ‘stining  togMar  hosil  boMib  tu ra d ig an ,  vulkan 
va zilzilalar so d ir boMadigan faol  harakatdagi qism idir.