Rivojlantirish institu ti

Yer yuzasining asosiy relyef shakllari. Y er yuzasini  hozirgi  relyef 
shakllari  uzoq  vaqt  davom  etgan  yerning  ichki  (endem ik)  va  tashqi 
(ekzogen)  kuchlarining o ‘zaro ta ’siri  natijasida vujudga kelgan boMib, 
yuzasi b ir xil  em as.
95

---

Yer yuzasining eng  katta  p lan etar  relyef shakli  bu  okean  va  ma- 
teriklar hisoblanib,  undan so‘nggi katta asosiy relyef shakli uzoq davom 
etgan geologik jarayonda sodir b o lg a n   ichki kuchlar ta ’sirida vujudga 
kelgan tekislik va togMiklardir. Aksincha,  relyefning kichik shakllari — 
daryo  vodiysi,  jar,  tepa,  barxan  kabilar  esa  yerning  tashqi  kuchlari 
(ekzogen) ta ’sirida vujudga kelgan.  Binobarin, Yer yuzasining quruqlik, 
qism an asosiy relyef shakllari tekislik va to g ia r bo ‘lib, tekisliklar quruqlik 
maydonining 60 foizini, tog‘lar esa 40 foizini ishg‘ol qiladi.  Bu ko’rsatkich 
m ateriklar  b o ‘yicha  bir  xil  em as.  Afrika  yer  yuzasi  nisbatan  yassi 
b o lib ,  hududning 84 foizini botiqlar, tekisliklar va balandliklar ishg‘ol 
qilgan holda to g ia r  faqat  16 foizni tashkil etadi.  Osiyo hududining 43 
foizi, Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerika va Avstraliya hududlarining 
60  —  70 foizini tekisliklar ishg‘ol qiladi.
M a te rik lar  yuzasida  tekislik  va  t o g i a r   b ir  xil joylashgan  em as. 
Aksariyat m ateriklar yuzasining o ‘rta qismi chetlariga nisbatan pastroq 
b o l i b ,   b a la n d   t o g i a r   k o ‘p ro q   u la rn in g   c h e tla rid a   jo y la sh g a n . 
Pasttekisliklar va tekisliklar,  platolar esa m ateriklarning ichki qism ida 
o ‘m ashgan: Janubiy Amerika m aterigining chetki qismida And to g lari, 
0 ‘rta qism ida esa  L a-P lata va A m azonka pasttekisliklari joylashgan. 
Yevrosiyo m aterigining janubida A lp -K a ф a t-K a v k a z-Pom ir-H im olay 
tog‘  tizm alari,  S harqida  C h u k o tk a -Ju g ju r  tizm alari,  o ‘rta  qism ida 
Rossiya,  G ‘arbiy Sibir, T u ro n  tekisliklari  o ‘rnashgan.
Q uruqlik yuzasidagi to g ia r ,  asosan,  m eridional va parallel holda 
y o ‘nalgan.  M asalan,  A m erika  m ateriklaridagi  to g ia r   (K ordilyera  va 
And)  m eridional  holda, Yevrosiyoda (Alp,  Kavkaz,  Pom ir, Tyanshan, 
H im olay) tog‘  tizim lari esa parallel y o ‘nalishga ega.
T o g ia r  quruqliklam ing ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan  unsuri 
b o ‘lsa -d a ,  lekin  ular k atta  m aydonni  egallam aydi.  D u n yoning  gip- 
som etrik xaritasidan  m a ’lum ki, quruqlik yuzasining eng ko‘p qism ini 
(133  m ln.  km 2) dengiz sathidan 2000 m balandlikkacha b o lg a n  (past­
tekisliklar)  q ir  yoki  platolar,  yassi  va  past  to g la r id a   yerlar  ishg‘ol 
qiladi.  A ksincha,  balandligi  2000  m  dan  y u q orida b o lg a n   m aydoni 
kam  b o lib , butun quruqlik m aydonning  16 m ln.  km 2 qismini egallaydi. 
D unyo okeanlarida um um iy hududining 23,4 foizini chuqurligi 4000 — 
5000  m  b o lg a n ,  16,5  foizni  esa chuqurligi  5000 — 6000  m b o lg a n  
h u d u d lar egallaydi.
Q u ru q lik   yuzasining  dengiz  sa th id a n   p astda joylashgan  yerlari