Rivojlantirish institu ti

litosfera  plitalari  tektonikasi  nazariyasiga  asos  boMdi,  desak  xato 
qilm aym iz. X orazm shoh Abul Abbos bilan  Beruniy (XI asr boshlarida)

---

X orazm   olim larini  to ‘plab  „fanlar  akadem iyasi41  („ M a ’m un  ak a­
dem iyasi44 )ni  tashkil  etdi.  H ozirda  mustaqillik  davrida  tashkil  etilgan 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  FA  filiali  X orazm da  faoliyat  ko4rsatmoqda. 
2005- yilda M a’m un akademiyasi ning  1000 yilligi nishonlanadi.
Q om uschi  olim   Ibn  Sino  (9 8 0 —  1037)  qalam iga  m ansub  280 
d an   ortiq  asarlar  m a ’lum .  U  tib  ilm ining  asoschisi  b o ‘lish  bilan  bir 
qato rd a, geografiya  fanining  rivojiga  hissa q o ‘shgan „ Tib qonunlari^ 
kitobining  „T ab iat44  boMitnida geografik  m a ’lu m o tlar,  q im m atb a h o  
to sh lar,  o ‘lka  iqlim i,  tabiati  haqida qiziqarli  fikrlar aytgan.
Buyuk geografik kashfiyotlar davri (XV asr oxiri va  XVII  asrning 
birinchi  yarm i)  geografiya  fanining  rivojida  m u h im   aham iyatga  ega 
boMdi.  Bu davrda  italiyalik X.  Kolum b o ‘zi bilm agan  holda A m erikani 
yevropaliklar uchun  kashf etdi  (1492).  U o ‘zining barcha sayohatlari 
davrida  (1492  —  1504)  H in d isto n d a b o 4ldim ,  deb o 'y la g a n .  „Yangi 
d u n y o “ ning rasm an  kashf etilishi  yevropaliklar uchun  baxt  keltirgan 
kun b o ‘lsa,  m ahalliy xalq (hindu)lar ham da afrikaliklar uchun tarixga 
„qul b o zori44  — „qora kun“ larning boshlanishi  b o 4lib  kirdi.  Kashfiyot 
„buyuk m igratsiya“ ni, ya’ni aholining Y evropadan A m erikaga guruh- 
gu ru h  b o 4lib  ko‘chishiga sababchi b o ‘ldi.  Shuningdek,  portugaliyalik 
V aska da  G a m a  yevropaliklar u c h u n  A frikaning ja n u b i  orqali  H in - 
distonga borishning dengiz yoMini (1497 —  1498) ixtiro etdi  (vaholanki 
finikiyaliklar m iloddan  aw algi VI  asrda bu  yo ‘nalishda suzib o ‘tish- 
gan  edi).
Buyuk dengizchi  M agellanning  D u n y o  okeani  b o 'y lab  sayohati 
(1519  —  1522)  Yerning  shar  shaklida  ekanligini  b irin c h i  b o ‘lib 
isbotladi.  U  Dunyo okeanining yaxlitligini va  Yer yu zida suvli muhit 
k o flig in i ham  asosladi.
T em u riy lar davrida  O 'rta   O siyoda  geografiya  fani  yozm a  tavsif 
uslubida  rivojlandi.  Ayniqsa,  Zahiriddin  Muhammad  B oburning 
(1483  —  1530)  shoh asari  „B oburnom a“ da tog4, tekislik,  daryo,  ko‘l, 
dengiz,  o 4sim lik  va  hayvonot  olam i,  iqlim i,  a h o lin in g   urf-o d atlari, 
m adaniyati,  m ashg'ulotlari  jonli  tavsiflanadi.  B obur  izidan  yurib 
c h iq q an   b o b u rshunos  geograf  olim   H.  H asanovning  iborasi  bilan 
aytganda „Bohurni m ashhur sayyoh-geograf  о ‘Ikashunos,  haqiqiy a l­
p i n is t   deb atash  m um kin.  U o ‘zi  yurgan,  k o ‘rgan va bilgan  narsa va 
hodisalarni  haqqoniy va  m ohirona bayon  qilgan.  Shu asosda  H.  H a ­
sanov „B obur tasavvurida  Farg‘ona vodiysi44  kabi xaritalarni bem alol 
qiynalm asdan chizganlar.  „ B o b u rn o m a“ ni  o ‘qigan  kishi  B oburning 
Boburiylar saltanatining asoschisi,  sarkarda, shoir, tarixchi va geograf 
ekanligiga ishonch  hosil  qiladi.
T em uriylar davrida yashab ijod etgan  ulug4 siym olardan  U lug4- 
bek,  AH  Q ushchi,  M ahm ud  K oshg4ariy,  A bdurazzoq  S am arqandiy 
8

---

kabilar  0 ‘rta  O siyo  tabiiy  geografiyasi,  astronom iyasi  va  oMkashu- 
noslik  sohalariga  ulkan  hissa  q o ‘shganlar.  (B ular  h aq id a  H .  H asa­
novning „Sayyoh o lim lar“  asaridan o ‘qib oling.)