Rivojlantirish institu ti

G eoxronologik jadval  va  uning  tahlili
Mavzu rejasi
1.  G e o x r o n o lo g iy a ,  g e o x ro n o lo g ik  ja d v a l  tu s h u n c h a s i  v a   m a z m u n i.
2.  A rx e y   e ra si.
3.  P ro te ro z o y  era si.
4.  P a le o z o y  era si.
5.  M e z o z o y  era si.
6.  K a y n o z o y   era si.
1.  Geoxronologiya, geoxronologik jadval tushunchasi va mazmuni.
Geoxronologiya (yunoncha geo — yer, xrono (chronos) — vaqt,  logos — 
fan,  ta ’lim ot,  ya’ni  Yerning yilnom asi  haqidagi  ta  lim ot dem akdir). 
Y er p o ‘stini  tashkil  qilgan tog‘ jinslari  paydo b o ‘lishining  xronologik 
tartibi va u larn in g  yoshi  haqidagi  ta ’lim ot.  G eo x ro n o lo g iy a fan ta ri­
qasida  to g 1  jin slarin in g   qatlam lanishidagi  k e tm a -k e tlik   tam oyiliga 
asoslanib tog1 jinslarining nisbiy yoshi aniqlanadi.  Radioaktiv elem ent- 
larning  yem irilishiga  (q o 'rg 'o sh in li,  argonli  va  boshqi  m etodlarga) 
asoslanib  esa  to g 1 jin slarin in g   m utlaq  yoshi  an iq la n ad i.  R adioaktiv 
e le m en t  {uran,  /e //« n » la rn in g   h a r q a n d a y   m u h itd a   bir  xil  tezlikda 
yem irilishi  va  u larn in g   so'nggi  qoldiq  m ah su lo tlarin in g   m iqdoriga 
qarab to g 1 jin slarin in g  m utlaq yoshi a n iq lan ad i  ( 1 - jadval).
G e o x ro n o lo g ik  jadval  (za m o n la r tartib i)  to g 1 jin slarin in g   nisbiy 
va m u tlaq  yoshlari asosida tuziladi.  U n d a  e o n ,  era,  davr,  epoxa,  asr 
va b o shqalar ajratiladi.  Lekin o 'q u v ch ilarn in g  yoshlik xususiyatlarini 
hisobga olib jad v ald a era va davrlar,  to g 1  burm alan ish lari,  tabiatdagi 
asosiy o'zg arish lar berilgan.
G e o x ro n o lo g ik  jadvalda  Y erning  rivojlanish  bosqichlari  tasvir- 
lanadi.  Yer geoxronologiyasini tuzishda tog1 jinslarining qatlam lanishi
56

---

va xususiyatlari,  kelib chiqishi  (m agm atik,  m etam orfik,  c h o ‘kindi), 
toshqotgan organizm  qoldiqlari,  radioaktiv elem entlam ing yemirilishi 
(m asalan,  1  gram m   u ran  ning  0,01  gram m   q o lrg‘oshinga  aylanishi 
u ch u n   74  m ln yil  kerak ekan) asos qilib olingan.  T og1 jinsi qatlam lari 
q an chalar pastda joylashsa,  u shunchalar keksa,  ya’ni qadim da paydo 
bolganligidan dalolat beradi. Agar tog1 jinsi qatlamlari turli qiyaliklami 
hosil qilgan b o ‘lsa, tog1 burm alanishlari b o ig anligini anglatadi.  M ag­
m atik tog1 jinslari tarqalgan joylar vulkan harakatlaridan dalolat beradi. 
V ulkan to g ia r i,  platolari,  baland tekisliklari shularga  m isoldir.
T o sh q o tg an   o ‘sim lik va  hayvonot o lam ining qoldiqlari  qadim gi 
paleogeografik sharoitni trklash imkonini beradi. Agar birorta organizm- 
ning toshqotgan  nam unasi tog1 jinsi qatlam lari orasida uchrab qolsa, 
ular q anday tabiiy-geografik (qanday iqlim  m intaqasi yoki tabiat zo- 
nasi ekanligi, yog‘in  m iqdori,  harorat, bosim,  atm osferaning kimyoviy 
tarkibi)  sh a ro itd a   o ‘sganligi  yoki  yashaganligini  aniqlasa  b o ‘ladi. 
Qadim gi  davrdagi tabiiy-geografik sharoitni tiklashda tog1 jinslarining 
genetik turlari,  rangi,  c h o ‘kindi jinslarning katta-kichikligi  (m asalan, 
sh ag 'alto sh   yirik b o ‘lsa,  daryo sersuv va tez oqar b o ‘ladi,  shag‘altosh 
m ayda  b o ‘lsa,  daryo  kam   suvli  ekanligidan  dalolat  b eradi)  ham  
yordam  beradi.
Geoxronologik  jadvalning  asoschisini ingliz yer oMchovchisi U. Smit 
(X V III  —  X IX   asr)  deb  hisoblaydilar.  U  birinchi  boMib  c h o ‘k in d i 
tog1 jinsi qatlam larida halok b o ‘lgan organizm qoldiqlarining kolleksiya- 
sini  to 'p la b ,  h a r  bir  qatlam dagi  organizm lar  shu  qatlam ning  nisbiy 
yoshini  bildirishini  isbotladi.  Fransuz geologi  E.  Yug shunday degan 
edi:  „Tarixchi  u c h u n   tanga  va  m edallar  qanday  aham iyatli  b o ‘lsa, 
geologlar uchun organizm  topildiqlari shunday aham iyatlidir“ .
K eyinchalik,  yuz  yildan  so ‘ng  paleontologik  uslub  deb  atalgan 
bu  uslubga  J.  Kyuvye,  A.  B ronyar  radioaktiv  yem irilish  prinsipini 
q o ‘llab,  to g 1 jin slarin in g  m utlaq yoshini aniqladilar.
/-  jadval
G e o x r o n o lo g i k  ja d v a l
D
a
v
r­
la
r
Era va  asosiy o ‘zgarishlar
H ayotning
rivojlanishi
Asosiy
q az ilm ala r
A
n
tr
o
p
o
g
e
n
 
y
o
k
i 
to
'r
tl
a
m
c
h
i 
— 
Q
 
(2 
m
ln
.y
.)
K aynazoy  erasi  — K Z  (67  m ln.  yil) 
A lp  burm alanishi  davom   etadi,  qu- 
ru qliklar  um um iy  k o 'tarila d i,  okean 
m aydoni  qisqaradi.  T o ‘rt  m arotaba 
m uz  bosish  boM adi.  H ozirgi  iqlim  
m intaqalari  va tab iat  zonalari  shakl- 
lanadi
O dam   paydo 
boMadi
Torf, oltin,
q im m atbaho
toshlar
57

---

Davomi
1
2
3
4
Neoge
n 
— 
N
 
(2
5 
m
ln
 
y
.)
A lp  burm alanishi  shiddatli  kechadi. 
H ozirgi  ko'tarilayotgan  yosh  tog'lar 
paydo  boMadi.Tinch  okeani  ,.01ovli“ 
halqasi,  O'rtadengiz—Himolay  geo- 
sin k lin a l  m in ta q a si,  S h arq iy  A frik a  
yer  yorig'i  tarkib  to p a d i.K o 'p   to g '­
la r  yosharadi
Q ushlar,  sut  - 
em izuvchilar, 
gulli  o 'sim lik - 
lar  rivojlanadi
Q o 'n g 'ir  ko ‘- 
m ir,  nefrit, 
k ahrabolar
Pa
leo
ge
n
 
— 
R
 
(4
0 
m
ln
 
y
.)
M e z o z o y   to g 'la ri  y e m irila d i.A lp  
burm alanishi boshlanadi.O 'rta Osiyo 
h u d u d i n i   T e t i s   o k e a n   s u v l a r i  
egallaydi
Q ushlar,  sut - 
em izuvchilar, 
gulli  o 'sim lik - 
lar  rivojlanadi
Boksit,  fos- 
forit,  q o 'n g 'ir 
k o 'm ir  va 
to sh k o 'm ir
B
o
‘r 
— 
К
 
(7
0 
m
ln
 
y
.)
M ezozoy  erasi—M Z   (165 m ln yil). 
M ezozoy  burm alanishi  shiddatli 
kuzatiladi.K ordilyera,  Shim oli- 
sharqiy  S ibir,  C hukotka,  Stanovoy, 
S ixatealin,  T ibet to g 1 lari  ko'tariladi
R eptiliylar 
qirilib  ketadi. 
Q ushlar  va 
sutem izuvchi- 
lar  rivojlanadi
N e ft,  y o n u v - 
chi  slanes, 
b o 'r,  tosh­
k o ' m i r ,   fo s- 
forit,  rangli 
m etall 
rudalari
Y
ur
a 
- 
I 
(5
0 
m
ln
 
y
.)
Hozirgi  o k ea n la r  vam ateriklar 
p a y d o   b o 'l a d i .  Issiq   v a n a m   i q l i m 
h u k m ro n lik q ilad i.M e zo zo y  b u r­
malanishi davom etadi  „Pangeya—2 “ 
LavraziyavaG ondvanataajraladi. 
P aleo tin r  vaTetis okeanlari  paydo 
bo 'lad i
Reptiliy  (ba- 
haybat din o - 
zavrlar)  va 
ochiq  u rug'li- 
lar  hukm ron, 
qushlar  paydo 
b o 'lad i
N eft,  gaz,
fosforit,
to sh k o 'm ir
T 
h
as
 
— 
T
 
(4
0 
m
ln
 
y
.)
Y er  ta ra q q iy o tid a d e n g iz   eng  k o 'p  
chekinadi,  m ateriklar  ko'tariladi. 
Iqlim   qurg'oqchil  tom ongao'zga- 
radi,  natijadacho'l  vasahrolar 
maydoni  kengayadi.M ezozoy  b u r­
m alanishi  boshlanadi.N atijada 
„Pangeya—2“  superm aterikning 
parchalanishi  kuzatiladi
G igant  repti­
liylar,  ochiq 
u ru g 'lilar  ta - 
raqqiy  etadi. 
D astlabki  sut- 
em izuvchilar 
paydo b o 'lad i
Tosh  tuzi
Pe
rm
 
— 
R
 
(4
5 
m
ln
 
y
.)
P aleozoy  erasi  —  RZ  (330  m ln 
yil),  G ersin  burm alanishi  shiddatli 
davom  etadi.B archaquruqliklar- 
dagi  platform alar  ko'tariladi.  „Pan­
geya—2 “ superm aterigi paydo b o 'la ­
d i .J a n u b i y   y a rim s h a rd a y irik  m uz 
bosish  kuzatiladi
O chiq  urug'li 
o 'sim lik lar 
paydo  bo 'lad i
Tosh  va 
kaliy tuzlari
58

---

4
Davomi
1
2
3
4
K
arb
on
 
— 
С
 
(6
5 
m
ln
 
у
.)
Yirik pasttekisliklarda  botq o q - 
lashgan  yerlar,  iqlim i  issiq va  nam 
b o 'lad i.  G ersin burm alanishi  shid­
datli  kechadi:  A ppaiachi,  U ral, 
Tyanshan,  A vstraliya,  Q ozog'iston, 
Oloy  tog 'lari,  G 'a rb iy   S ibir  plat- 
formasi  paydo b o 'lad i
D araxtsim on  pa- 
porotniklar, 
qirqquloqlar 
keng tarqaladi
K o 'm ir va 
neft eng  ko'p, 
rudali 
qazilm alar
D
ev
o
n
 
— 
D
 
(6
0 
m
ln
 
y
.)
D avr oxirida  G ersin burm alanishi 
boshlanadi.  D engiz  m aydonlari 
kam ayadi.  Issiq  iqlim li  m uhit, 
c h o 'lla r,  sahrolar paydo bo'lad i. 
Q a d im g i  p la tf o r m a la r   c h o 'k a d i, 
yoriladi,  y oriqlardan  lavalar 
chiqadi,  trap p a lar hosil  bo'lad i. 
O 'zbekiston h u d u d id a dengiz 
bo'lg an
Suv va  quruq- 
likda yashaydi­
gan hayvonlar, 
b aliq lar paydo 
b o 'lad i
T uz  va  neft, 
gaz,  rangli 
m etallar
S
il
u
r 
— 
S
(3
0 
m
ln
 
y
.)
K aledon burm alanishi  davom  
e ta d i.  Q o z o g 'is to n   yassi  to g 'lig i, 
A p p a la c h i,  O lto y ,  S a y a n ,  X ito y - 
ning ja n u b i-s h a rq i,  S h arq iy   A vs­
traliya  paydo b o 'lad i
Q uruqlikda 
dastlabki  o'sim - 
lik  paydo b o 'la ­
di.  Jag'oyoqlilar, 
birinchi  korol- 
lar
Rangli 
metall  ru­
dalari
O
rdovik 
— 
0
 
(6
0 
m
ln
 
y
.)
K aledon burm alanishi davom  
etadi.  D engiz  m aydoni  kam ayadi. 
Iqlim   qurg 'o q ch il  tom onga o 'z - 
garadi.  G ondvana  m uzlanishi 
bo 'lad i
D astlabki  um urt- 
qasiz  hayvonlar 
paydo bo'lad i. 
Dengiz  m ollus- 
kalari
C ho'kindi 
jinslar,  m ar- 
ganes,  oltin, 
polim etallar
K
em
br
iy
 
— 
E
 
(7
0 
m
ln
 
y
.)
K aledon burm alanishi  b oshlana­
di.  D avr boshida  Baykal  b u rm a­
lanishi  davom   etadi.  D avr oxiri­
da katta  m aydonlam i  suv  qoplay- 
di.  Arxey,  proterozoyda  k o 'taril- 
gan  to g 'la r yem irilib,  tekislikka 
aylanadi.  O 'zb ek isto n   hududi  suv 
ostida  bo'lg an
O 'sim lik  va  hay­
vonlar quruqlik- 
ka  chiqadi.  D en ­
giz  um urtqasiz- 
lari  taraqqiy 
etadi
Boksit,  fos­
forit,  tosh 
tuzi
59

---

Davomi
1
2
3
4
P
ro
te
ro
z
o
y
 
er
a
si
 
— 
P
R
 
(2
00
0 
m
ln
 
y
.)
Eraoxirida  Baykal  burm alanishi 
boshlanadi.B aykal  togNari,  A rabis- 
ton  yarim oroli,  Braziliyayassi  to g '­
ligi,  K ongo,  Z em bezi  daryolarining 
yuqori  oqim i  vaN abib  ch o 'li  m in- 
taqasidagi  to g 'la r  k o 'tariladi.V ul­
kan  otilishi  kuchayadi,  lavaoqim lari 
keng tarqaladi.Q uyi  proterozoyda 
„Pangeya—  1“  superm aterigi  paydo 
b o 'la d i,  oxiridaparchalanadi.G uron 
m uz  bosish  hodisasi  kuzatiladi
Bakteriyava 
suv  o'tlari 
davri. D ast­
labki  k o 'p  
hujayrali  hay­
vonlar  paydo 
bo'ladi
T e m ir  rudalar 
sluda,  granit, 
rangli  m etall 
ru d alari,  q i m­
m atb ah o  to sh ­
lar  vam etallar
A
rx
ey
 
era
si 
—
 
A
R 
(1
80
0 
m
ln
 
У
.)
Y erdaokean  kattam aydonni  egallay­
di.V ulkanizm   kuchayadi,  lavalar 
oqib  chiqadi.Y er  po'sti  shakllanadi. 
Q adim gi  platform alar  paydo  bo 'lad i
P r i m i t i v
bakte-
riyavasuv  o 't ­
lari  paydo b o '­
ladi
T e m ir  ru d a ­
lari
O rganik  hayotning  rivojlanishi,  tabiiy-geografik jara y o n la m in g  
s o d ir  b o ‘lish  xususiyatlari  va  rely ef  sh a k lla rin in g   rivojlanishiga 
asoslanib, geoxronologik jadvalda beshta era ajratilgan  (ayrim  olim lar