Rivojlantirish institu ti

3.  Ekologik muammolami yechishda tabiiy geografiyaning 
0
‘rni. 
T abiat resurslaridan oqilona foydalanm aslik va atrof-m uhitning iflos­
lanishi oqibatida ekologik m uam m olar kelib chiqadi.  Ekologik m uam ­
m olar m ahalliy,  m intaqaviy va dunyoviy k o ‘lam da nam oyon b o ‘ladi.
M ahalliy ekologik  m uam m oni  M irzacho‘lni o ‘zlashtirish jarayo- 
ni m isolida k o ‘rib o ‘tam iz.  XX asrning o ‘rtalariga q a d a r tabiat kom ­
p o n e n tla ri  va  kom pleks  (landshaft)lari  bir-biri  bilan  o ‘zaro  turg‘un 
m u v o za n a td a b o ‘lg an .H ar  b ir  landshaft  tip id a to g 1 jin si,  iqlim ,  rel- 
yefi,  yer osti va yer usti  suvlari,  tu proq,  o ‘sim lik va hayvonot dunyo- 
si o ‘zaro aloqada va m uayyan m e ’yoriy m utanosiblikda rivojlangan.
1930- yillardan boshlab c h o ‘lni o ‘zlashtirishga kirishildi.  1950- yil- 
lardan boshlab o ‘zlashtirish kuchaydi.  D astlab,  rejalashtirilgan pax- 
ta d a n   m o ‘l  hosil olindi.  Bir nech a yildan  so‘ng tu p ro q  sh o ‘rlandi va 
hosildorlik keskin kamaydi.  K o‘p yerlar o ‘zlashtirishga yaroqsiz holatga 
kelib, tashlandiq yerlarga aylandi.
M irzach o ‘lni o ‘zlashtirishga b a g ish la n g an  о ‘п1аЬ nom zodlik va 
doktorlik dissertatsiyalari yoqlandi.  U shbu  ilmiy ishlarning natijasida 
M irzachoM ning m eliorativ holatini yaxshilashga oid  ko‘plab taklif va 
m u lo h a z ala r  bildirildi.  A niqlanishicha,  inson  tabiat  kom pleksining 
faqat  suv  ko m p o n en tig a  ta ’sir  k o ‘rsatgan.  Sug‘orish jaray o n id a  yer 
osti suvlari yer yuzasiga yaqinlashgan.  Parlanish y o g in -so c h in g a  nis­
batan  10 —  15 b aro b ar yuqori b o ig an lig i  uchun shoT lanish jarayoni 
kuchaygan.  Relyef tekis bo ig an lig i sababli yer osti suvlari oqim i juda 
past b o iib , tektonik b o iq la rd a  sho‘rxok  yerlar,  k o ila r paydo bo ig an .
215

---

Avvalgi  tabiat  m anzarasi  (landshaftlari)  in so n n in g   xo ‘jalik   faoliyati 
natijasida  m ad an iy  (an tro p o g en )  landshaftlarga,  keyinchalik a n tr o ­
pogen  landshaftlar y ana qaytadan  m azm un va  m ohiyatiga  ko‘ra tub- 
dan  farq qiladigan  tabiiy landshaftlarga aylanadi.
M adaniy landshaftlarning hosildorligini oshirish, tashlandiq yer­
larni qishloq  xo ‘jaligiga  ta k ro r qaytarish  m aqsadida  o lim la r y er osti 
suvlari sathini  2,5  —  3  m ga pasaytirish  lozim ligini aytishdi.  N atijada 
zovurlar sistem asi  ishlab chiqildi:  o chiq  zovurlar,  yopiq  zo v u rlar va 
vertikal  zovurlar.  B unga  q o ‘sh im c h a   ravishda  a riq lar o ‘rniga  lotok 
tizim ini qoMlashdi  va qish faslida yaxob suvi  quyishni  (yoppasiga suv 
bostirib sug‘orish n i)  ham  ta k lif etishdi.  N atijada tu p ro q n in g   m ineral 
tarkibi  (sh o lrlanish  darajasi)  o ‘zgardi va hosildorlik y ana oshdi.
A ytilganlardan  xulosa  shuki,  h a r  q anday joy  lan d sh aftlarin in g  
chegaralangan  im koniyati b o ‘ladi.  Bu  im koniyat k o m p o n en tla rn in g  
o ‘zaro  uzviy  m utanosiblikdagi  aloqasi  b ilan,  shu joydagi  m a n z a ra - 
ning tarkib topishidagi yetakchi ko m p o n en tn in g  xususiyatiga b o g ‘liq. 
T abiatning bunday qonuniyatlarini  hisobga olm asdan x o ‘jalik  yuritil- 
sa,  kutilm agan oqibatlarga olib kelishi  m uqarrar.  M isolim izda  inson 
tabiat  q o n u n larig a   zid  ravishda  x o ‘jalik   yuritdi  va  m ad an iy   lan d - 
shaftlardan  dastlab  k o ‘ngildagidek  foydalandi.  K eyinchalik,  tabiat 
insonning x o ‘jalik harakatiga aks ta ’sir ko ‘rsatdi,  natijada k o ‘zlangan 
hosildorlik o lin m ad i va oxiri yana tak ro r tabiiy landshaftlarga ay la n ­
di.  Inson o ‘zi yaratgan  n o m a ’qul ekologik sharoitni  davolashga,  ya’ni 
qayta tiklashga o ‘zining aq l-zakovatini,  m ablag‘ini sarflab,  m adaniy 
landshaftlarni  tak ro ran  barp o  etdi.
Y u q o rid a   a y tilg a n la rn i  quyidagi  s o ‘zla r  bilan   ta b ia td a g i  narsa 
va h o d is a la rn in g   sa b a b   va  o q ib a ti  e k a n lig in i  ifo d a la s h   m u m k in : 
„ ta b ia t  —> in so n n in g  rejasiz xo ‘jalik faoliyati —> tabiatn in g  aks t a ’siri 
—> o ‘zgargan tabiiy landshaft insonning ilmiy asosli ta ’siri —>  m aqsadli 
boshqarilgan  m adaniy landshaft66. Shubhasiz, bu tabiat dialektikasining 
o 6ziga xos qonuniyatidir.  Inson tabiatdan foydalanganida dastlab u sh ­
bu  q o n u n iy atla rn i  hisobga olishi  va  tab iatn in g   kelajakdagi  taq d irin i 
maqsadli y o 6nalishda boshqarishi zarur.
M intaqaviy va dunyoviy ekologik m uam m olarning sodir b o 6lm as- 
ligi  u c h u n   inson  tarixan  tark ib   topgan  ekologik  m u v o za n a tn i  b u z- 
masligi  kerak.  Y erim izda „parnik effekti66  („issiqxona66),  litosfera,  a t ­
m osfera, gidrosfera va biosferalarning turli  (gazsim on,  q attiq,  suyuq) 
c h iq in d ila r  bilan  ifloslanishi,  c h o 6llanish,  kislotali  y om g6ir  va  h.  k. 
mavjud ekologik m uvozanatning buzilishi oqibatidir.  Orol  m uam m osi 
ham  ftkrim izning dalilidir. Afsuski dunyoviy m uam m olar 0 6rta Osiyo 
m in taq asin i  c h e tlab   o 6ta  olm adi.  O rol  m u am m osi  dastlab  m ahalliy 
(1960- yillarda), so6ngra mintaqaviy (1970- yillarda) va dunyoviy (1980- 
yillarda)  m u a m m o la r darajasiga k o 6tarildi.
2 1 6

---

E kologik,  a tro f-m u h it  m uhofazasi,  tabiiy  resurslardan  oqilona 
foydalanish, oziq-ovqat  m uam m olarini  ilmiy asosda yechishda tabiiy 
geografiyaning  im koniyatlari  g ‘oyat  katta.  Tabiiy geograflar ta b ia t­
dagi har qanday o ‘zgarishlarning sabab va oqibatlarini oldindan basho­
rat qilishi  m um kin.  N egaki  tabiiy kom pleks (landshaft)ning tarkibiy 
qism i b o ‘Igan ko m p o n en tlar:  to g ‘ jinsi,  relyef,  iqlim  (havo  m assala- 
ri),  suv,  tu p ro q ,  o ‘simlik  va  hayvonot olam i o ‘rtasidagi  o ‘zaro uzviy 
aloqa va aks ta ’sirini,  h a r bir ko m p o n en tn in g  landshaft hosil qilishi- 
dagi vazifasini va hokazolarni  faqat tabiiy geografiya  m utaxassislari- 
gina  m ukam m al tadqiq eta oladi.  Tabiiy geografiya fanining integral 
fan  ekanligi  h am   sh u   sohadagi  b ilim larn i  olish  ja ra y o n id a   aniq 
n a m o y o n   b o ‘ladi.
Savol va topshiriqlar
1.  D un y o v iy ,  m intaqaviy  va  m ahalliy  m u a m m o la r  d eg a n d a  nim ani 
tu sh u n a siz ?
2.  D u n y o v iy   m u a m m o la rn i  m u ra k k a b   d e b   aytish g a  asos  b o rm i?
3.  D u n y o v iy   m u a m m o la rn i  o ‘rg an ish d a  tabiiy  geografiya  fa n in in g  
u stu v o rlig i  n im a la rd a   n a m o y o n   b o ‘ladi?