Rivojlantirish institu ti

Landshaft  (tabiat  zonalari)
180

---

bir-biridan  uzilgan holda em as,  aksincha, bir-biriga uzluksiz ravishda 
aloqada b o ‘lib,  m odda va energiya alm ashinib turadi, bu esa landshaft 
q o b ig ln in g  yaxlitligini bildiradi.  Landshaftning barcha unsurlari bir- 
biriga ta ’sir etib,  aloqada boMib turishi  ulam i yagona m oddiy tizim ga 
birlashtiradi.  Binobarin, agar o ‘sha tabiiy unsurlardan birortasida salgina 
o ‘zgarish  yuz bersa,  u  butun  landshaft qobig‘ida o ‘z aksini topadi.
F anga  „landshaft"  tu sh u nchasini birinchi  boMib  rus olim i  L.S. 
Berg kiritgan.  Berg landshaftni Yer yuzasining tuzilishi,  iqlim, o ‘simlik 
va tuproq qatlamini birgalikda hosil qiluvchi va Yerning muayyan zonasi 
d o ira s id a   tip ik   rav ish d a  ta k ro rla n ib   tu ru v c h i  tab iiy   h u d u d   deb 
tushuntiradi.  Shuningdek,  u  landshaft bilan tabiat zonalari o ‘rtasidagi 
nisbatni  tu sh u n tirib ,  zon alar bir xil,  landshaftlar eng ko ‘p tarqalgan 
h u d u d lard ir deb,  ularni  landshaft  zonalari  deb  atadi.
L a n d s h a f t   z o n a l a r i .  
G eografik zonalar landshaft qobig‘i tuzilishi- 
ning eng xarakterli belgilaridan biridir.  Z onalarning o ‘rtalarida keskin 
chegara yo‘q, ular bir-birlariga asta-sekin o ‘tib boradi.Yer shar shaklida 
boMganligi  tufayli  Q uyosh  nurining  tushish  burchagi  uning  ham m a 
qism ida bir tekisda taqsim lanm ay, ekvatordan qutblar tom on qisqarib, 
kichrayib  boradi.  Bu  o m illar Y er sh arida tabiiy  sharoiti  bir-biridan 
farq qiladigan geografik zonalam i vujudga keltirgan.
Y er yuzasi  m utlaqo  b ir xil  b o ig a n d a  edi,  h ar bir z o n a  g‘arbdan 
sh arq q a  c h o lzilgan  uzun  len tad an   iborat  b o ‘lur  edi.  Q uruqlik  va 
dengizlarning b ir tekisda taqsim lanm aganligi, sovuq va iliq oqim lar- 
ning mavjudligi va relyefning xilma-xilligi zonalarning aniq yo‘nalishini 
buzadi.  Z o n a larn in g  chegaralari  k o ‘pin ch a o ‘sim liklarga ko ‘ra aniq- 
lanadi.  S h u n in g   u c h u n   k o ‘pin ch a  landshaft  zonalarini  nom lashda 
g eo b o tan ik   alom atlarga  qarab  aniqlash  m aqsadga  m uvofiq.  C hunki 
o ‘simlik qoplam i bu geografik landshaftning „kiyimidir".
G eofizik zonalarning m ateriklarda joylashishi bir q a n ch a sabab- 
larga (m aterik m aydonning katta-kichikligiga,  m ateriklar qiyofasiga, 
ulardagi to g ‘larning qanday joylashganligiga,  m aterik y o n idan o ‘ta - 
digan  o q im la r  xususiyatiga)  k o ‘ra  h a m m a   jo y d a  h a m   uzluksiz 
c h o ‘zilgan b o ‘lm ay,  b a ’zi yerlarda bir-biridan  uzilib qolgan qism lar- 
dan  ham   iborat ekan.  Ba’zi  bir zo n alar m ateriklar ichkarisida  (c h o ‘l 
va dasht) joylashsa, boshqa birlari hatto m eridian yo‘nalishda (Shimoliy 
A m erikaning m arkaziy qism idagi zonalar) b o ‘ladi.
Y er shari  quruqlik  yuzasi  quyidagi  m intaqa  va  zonalarga  b o 4 i- 
nadi  (S.B.  K olesnik m a ’lum oti asosida).
1. 
S h i m o l i y   s o v u q   m i n t a q a  
o ‘z  ichiga  eng  issiq  oyning 
+ 1 0 °  
li 
izoterm asidan shim olda boMgan hududlarni oladi.  Bu  m intaqada qutb 
kuni va tunining davomiyligi bir kundan (qutb doira chizig‘ida)  179 — 
186  k u n g ach a  (q u tb d a)  davom   etadi.  Bu  m intaqa  arktika  sahrolar 
zonasi, tu n d ra  zonasi va o ‘rm on-tundra zonalariga bo ‘linadi.
181

---

A r k t i k a   s a h r o l a r   z o n a s i
ning jan u b iy   chegarasi  eng  issiq  oyining 
+   5°  li  izoterm asi  orqali  o ‘tadi.  Bu  zonaga  K anada  arxipelagining 
shim oliy qismi,  G renlandiya (janubi bundan istisno),  Shpitsbeigenning 
b ir  qism i,  D e-L o n g a,  Frans  Iosif Y en ,  Severnaya  Z em lya  orollari 
kiradi.  Bu  zonada  qish  sovuq  va  davom li  b o iib ,  eng  sovuq  oyning 
harorati  - 6 °  d a n   - 4 9 °  ga yetadi.  Yoz salqin va qisqa b o ‘lib,  eng  issiq 
oyining harorati —14° dan +   5° gacha.  Yillik yog‘in m iqdori 75 —  500 
m m  bo ‘lib, q or holida yog‘adi. Z o n a hududi k o ‘p yillik m uzloq yerlar- 
dan iborat b o ‘lib,  hozirgi zam on  m uzliklar m aydoni  2 m ln km 2.  Z o n a 
iqlim ining  noqulayligi,  doim iy  m uzloq  yerlarning  mavjudligi  tufayli 
tu p ro q   hosil  b o ‘lish jarayoni  nihoyatda  sust.  0 ‘sim liklar ju d a   siyrak 
o ‘sib,  asosan,  m ox va  lishayniklardan  iborat,  qism an  mushukquyruq,