Rivojlanish psixologiyasi va differensial psixologiya

1.2 O‘smirlik davrining boshqa yosh davrlaridan tubdan farq qilishi.
Har bir yosh aqliy rivojlanishning sifat jihatidan alohida bosqichi bo'lib, uning rivojlanishining ushbu bosqichida shaxsning tuzilishining umumiyligini tashkil etuvchi ko'plab o'zgarishlar bilan tavsiflanadi. Yosh xususiyatlarini ko'plab shartlar bilan aniqlash mumkin:

• 
  inson hayotining ushbu bosqichida unga qo'yiladigan talablar tizimi;
  
• 
  boshqalar bilan munosabatlar;
  
• 
  u ega bo'lgan bilim va ko'nikmalar;
  

pasport yoshi (pasport bo'yicha yosh). Biroq, ko'pincha pasport yoshi insonning psixologik va fiziologik yoshiga to'g'ri kelmasligi mumkin, bu uni ma'lum bir yosh guruhiga tayinlashda darhol tuzatishni talab qiladi. Bundan tashqari, tez-tez uchraydigan jiddiy kasallik ham fiziologik, ham psixologik jihatdan odamni qaritadi (ba'zan 2-3 oy ichida), so'ngra odam o'z yoshi va imkoniyatlarini hayotning ushbu sifat jihatidan yangi bosqichida amalga oshirishga psixologik tayyor emas. paydo bo'lgan cheklovlar (masalan, jismoniy faoliyat, ilgari osonlikcha toqat qilingan, ammo hozir haddan tashqari ko'payib ketgan va hokazo).
“Yosh xususiyatlarini belgilovchi tashqi sharoitlar bevosita insonga ta’sir qiladi. Tashqi muhitning bir xil ta'sirlari turli yo'llar bilan ta'sir qiladi, ular ilgari rivojlangan psixologik xususiyatlardan o'tishiga (sinishiga) qarab. Ushbu tashqi va ichki sharoitlarning umumiyligi yoshning o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi va ular o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishi keyingi yosh bosqichlariga o'tish zarurati va xususiyatlarini belgilaydi.
Shunday qilib, yosh xususiyatlarini belgilovchi shart-sharoitlarni uch guruhga bo'lish mumkin: fiziologik sharoitlar, ijtimoiy, psixologik. Bir yosh bosqichidan ikkinchisiga o'tish yoshning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydigan shartlar o'zgarganda sodir bo'ladi. Aqliy rivojlanish faoliyatda rivojlanishning ma'lum bir bosqichida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklarni hal qilish orqali sodir bo'ladi. Aqliy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi shaxsning faoliyatidir.
Turli geografik va etnik omillarga qarab, yosh rivojlanishining quyidagi davrlari shartli ravishda ajratiladi:

• 
  prenatal (intrauterin davr);
  
• 
  yangi tug'ilgan chaqaloq (tug'ilgandan 1 oygacha);
  
• 
  go'daklik (hayotning 1 oyligidan 1 yilgacha);
  
• 
  erta bolalik (1-3 yosh);
  
• 
  kichik va o'rta maktabgacha yoshdagi (3-6 yosh);
  
• 
  katta maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh);
  
• 
  kichik maktab yoshi (7-10 yosh);
  
• 
  katta maktab yoshiga to'g'ri keladigan o'smirlik (10-11 yoshdan 13-15 yoshgacha);
  
• 
  erta o'smirlik (15-16 yosh);
  
• 
  o'smirlik (16-18 yosh);
  
• 
  yetuklik:
  
• 
  erta (18-25),
  
• 
  o'rtacha (25-40),
  
• 
  kech (40-55);
  
• 
  keksalar (55 yoshdan 75 yoshgacha);
  
• 
  qarilik (75 yoshdan keyin);
  
• 
  keksalar (80 yoshdan keyin);
  
• 
  uzoq umr ko'rish.
  

Biologik inqirozlar organizm rivojlanishining ichki qonuniyatlaridan kelib chiqadi.Biologik inqirozlar insonning ijtimoiy-psixologik holatining o'zgarishi bilan bog'liq holda yuzaga keladi.¹
Biologik inqiroz davrida ruhiy kasalliklar tez-tez uchraydi, bu vaqtda rivojlangan kasalliklar yanada og'irroq. Bolalikda, biologik inqiroz davrida, eng intensiv rivojlanish bosqichida bo'lgan psixofiziologik funktsiyalar ko'proq zarar ko'radi.
Inson psixikasi doimo rivojlanishda. Bola insoniyat tarixi davomida jamg‘argan tajribalarni o‘zlashtirishi jarayonida rivojlanadi. Bu jarayon kattalar tomonidan doimiy nazorat, ya’ni ta’lim sharoitida amalga oshadi. Ta’lim bolaning psixik rivojlanishi jarayonida belgilovchi rol’ o‘ynaydi. Ta’lim tabiiy iste’dod, ijtimoiy muhit va u yoki bu yosh uchun samarali, tushunarli ta’lim usullariga asoslanadi. Shunday qilib, shu narsani ko‘rish mumkinki, go‘daklikda ko‘rgazmali-harakatli fikrlash, keyin esa ko‘rgazmali-obrazli, og‘zaki-mantiqiy, mavhum, umumiy nazariy fikrlash turlari paydo bo‘ladi.
Rivojlanish jarayonida faqat bilim va harakat usullarining o‘zgarishi, murakablashishi sodir bo‘lmaydi. Bolaning psixik rivojlanishi uning butun shaxsidagi o‘zgarishlar, ya’ni shaxsning umumiy xususiyatlari rivojlanishini o‘z ichiga oladi. Rivojlanish dinamikasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
1)bola shaxsini yo‘naltirishdagi umumiy xususiyatlar (o‘qish, anglash, atrofdagilar bilan munosabat), 2) faoliyatining psixologik tuzilishi xususiyatlari (motiv, maqsad, obyekt) va 3) anglash mexanizimining rivojlanish darajasi.
Shunday qilib, bolaning butun rivojlanish jarayonini uch qismga bo‘lish mumkin: 1) ta’lim jarayonida bilim va faoliyat usullarining rivojlanishi, 2) egallangan usullarni tatbiq etish mexanizmlarining psixologik rivojlanishi, 3) shaxs umumiy xususiyatlarining rivojlanishi (yo‘naltirilganlik, faoliyatning psixologik tuzilishi, anglash va fikrlash). Ko‘rsatilgan rivojlanish yo‘llarining har biri o‘ziga xos. Bu yo‘llarning barchasi o‘zaro bog‘liqlik va faqat birgalikdagina psixik rivojlanish deb ataluvchi shaxsdagi o‘zgarishlar jarayonini tashkil etadi.²

Shaxsiy inqirozning paydo bo'lishining kelib chiqishi va uning yosh dinamikasini tushunish muammosi ko'plab mualliflar tomonidan o'rganilgan. Erik Erikson, shaxsning ego nazariyasini yaratuvchisi, psixosotsiyal shaxs rivojlanishining 8 bosqichini aniqladi. U ularning har biri bo'lishiga ishondi " Inqiroz - bu bosqichda shaxsning psixologik etukligi va ijtimoiy talablarining ma'lum darajasiga erishish natijasida yuzaga keladigan shaxs hayotidagi burilish nuqtasi.".

Har qanday psixologik inqiroz ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarga olib keladi. Agar konflikt hal qilinsa, u holda shaxs yangi, ijobiy fazilatlar bilan boyib boradi, agar hal etilmasa, ruhiy va xatti-harakatlarning buzilishini rivojlanishiga olib keladigan alomatlar va muammolar paydo bo'ladi (E.N. Erikson, 1968).³
Psixoijtimoiy rivojlanish bosqichlari (Erikson bo'yicha)
Psixosotsiyal rivojlanishning birinchi bosqichida(tug'ilish - 1 yil) birinchi muhim psixologik inqiroz, onaning parvarishi yetarli emasligi va bolaning rad etilishi tufayli allaqachon mumkin. "Bazal ishonchsizlik" asosida onaning mahrumligi yotadi, bu esa qo'rquv, shubha va affektiv buzilishlarning rivojlanishini yanada kuchaytiradi.
Psixosotsiyal rivojlanishning ikkinchi bosqichida(1-3 yosh) psixologik inqiroz uyat va shubha hissi paydo bo'lishi bilan birga keladi, bu o'z-o'zidan shubhalanish, tashvishli shubha, qo'rquv, obsesif-kompulsiv simptomlar kompleksining shakllanishini yanada kuchaytiradi.
Psixosotsiyal rivojlanishning uchinchi bosqichida(3-6 yosh) psixologik inqiroz aybdorlik, o'z-o'zidan voz kechish va befoydalik tuyg'ularining shakllanishi bilan birga keladi, bu keyinchalik giyohvandlik, iqtidorsizlik yoki frigidlik, shaxsiyatning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Maktab yoshidagi bolalar yoki E.Erikson bo'yicha 4 bosqich(6-12 yosh) maktabda shaxslararo muloqot bo'yicha bilim va ko'nikmalarga ega bo'lib, ularning shaxsiy ahamiyati va qadr-qimmatini belgilaydi. Ushbu yoshdagi inqiroz ko'pincha bolaning akademik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan kamchilik yoki qobiliyatsizlik tuyg'ularining paydo bo'lishi bilan birga keladi. Kelajakda bu bolalar o'ziga bo'lgan ishonchni, samarali ishlash va insoniy aloqalarni saqlab qolish qobiliyatini yo'qotishi mumkin.
O'smirlik yillari(12-18 yosh) yoki Psixologik rivojlanishning beshinchi bosqichi, an'anaviy ravishda stressli vaziyatlar va inqirozli vaziyatlarning paydo bo'lishi uchun eng zaif deb hisoblanadi. E.Erikson bu yosh davrini psixo-ijtimoiy rivojlanishda juda muhim deb hisoblaydi va uning uchun uchta asosiy xulq-atvor sohasida namoyon bo'ladigan o'ziga xoslik inqirozi yoki rol almashinuvining rivojlanishini patognomonik deb hisoblaydi:
O‘smirlar o‘yin hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda ko‘proq jiddiy ishlar bilan shug‘ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Maktab ta’limi o‘smir bilish jarayonlarini rivojlanish yo‘nalishini sifat jihatidan o‘zgarishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘qish o‘smirlar hayotida katta o‘rinni egallaydi. Ular uchun mashg‘ulotlarning mustaqil shakllari yoqadi.Boshqa davr bolalariga nisbatan o‘smirlarning fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, o‘qituvchining o‘quv materialini tushuntira olish mahoratiga bog‘liq. O‘qish faoliyati asosida o‘smirning o‘z-o‘zini anglash darajasi kengayadi, boshqa odamlar, atrof olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. 
Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Bilim o‘rganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan o‘quv fanlariga nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o‘qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar o‘smirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bog‘liq bo‘lgan holda bilish jarayonlari rivojlanish xarakteriga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Aynan o‘smirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bo‘ladi. Bilim o‘smirlarga alohida bir quvonch bag‘ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi.