|
MAVZU:
Reja:
1) Qadimgi davr falsafasi;
2) Yunon mutafakkirlari;
3) Rim klubi faoliyati;
Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunoniston va Rimga tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar — antik davr falsafasi deb yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Eley falsafiy maktabi, Suqrot, Pifagor, Aflotun, Arastu va boshqalarning falsafiy, tabiiy — ilmiy, ijtimoiy — axloqiy ta’limotlari o`rganiladi.
Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida Milet shaxrida yo`zaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksimenlardir.Uning asoschisi Fales (eramizdan avvalgi 624 — 547 yillarda yashagan). U Yunon fani va falsafasining asoschisi bo`lib, o`z davrining yetuk siyosiy arbobi, juKrofi, faylasufi bo`lgan. Fales ta’limotiga ko`ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bo`lgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo o`zgarishda bo`ladi. Anaksimandr (Falesning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI o`rtalarida yashab ijod etgan. U «Tabiat haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib kelmagan. Fales olamning asosiga suvni kuygan bo`lsa, Anaksimandr dunyo — cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issiqlik va sovuqlik, quruqlik va namlik apeyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini ta’minlaydi, deb xisoblagan. Uning ta’limotini zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom ettirdi.Anaksimen (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) xavo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, xavoning quyuqlashishidan suv, yer, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan esa olov paydo bo`lgan.
Yana bir yunon faylasufi Geraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning Karbiy qirg`oqidagi Efes shaxrida zargar oilasida dunyoga kelgan.U stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan.uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Okar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi». Olamda turg`unlik yo`q. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o`zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bo`ladi. «Ko`rash hamma narsaning otasi, hamma narsaning podshosidir», degan ekan Geraklit. Bundan Geraklit kishilar o`rtasida urushlarni targ`ib qilgan ekan-da, deya xulosa chiqarish noto`g`ri. Geraklitning fikricha, doimiy o`zgarish, harakat va o`zaro qarama-qarshi tomonlarga o`tish — jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog`liq. Masalan, dengiz suvi inson iste’moli uchun yaroqsiz bo`lsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta’sir ko`rsatgan.
Pifagor (eramizdan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o`tgan. u qadimgi Yunonistonda diniy-mafko`raviy falsafiy maktab, ya’ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o`zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko`chib ketgan, usha yerda o`z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, rakamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko`ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki ideallashgan rakamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu rakamlar maxsulidir. Pifagorchilar birinchi bo`lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub bo`lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U «tartib» to`g`risidagi ta’limotini yaratib, faqat aristokratlar o`rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muxim rol o`ynaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir.
Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi YI — V asr) shoir va faylasuf bo`lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayoxat qilib, umrining so`ngi yillarini Eley shaxrida o`tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant «Tabiat haqida» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, holos. u ko`pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni xayvonlarga, o`simlik dunyosiga daxldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan. uning falsafiy ta’limotiga ko`ra, tabiat - o`zgarmas va harakatsizdir, «Хamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi». Biz hammamiz yerdan tug`ilganmiz va yerga aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga to`rtki bo`ldi.
Ksenofant ilgari so`rgan G`oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining ko`zga ko`ringan namoyandalaridan biri, eramizdan avvalgi 504 yili tug`ilgan Parmenid tomonidan rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmenidning shogirdi va do`sti Zenon (490-430 yillar) o`z ustozining ta’limotini himoya qildi va uni rivojlantirdi.
Qadimgi Yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o`rin tutadi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoseologiya (bilish to`g`risidagi fan) muammolari bilan shug`ullangan. Sofistlar yangi kasblarning moxir ustalari, ya’ni o`qituvchilar, diplomatlar, notiklar, sud maxkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo`lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o`rnatishga xizmat qilgan. ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir ko`rsatgan.
Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug`ullangan, xurfikrli inson, kambag`aldan chiqqan, tosh yunuvchining o`g`li, o`ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo`lgan.
Uning hayoti fojiali tugagani to`g`risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib ketgan. O`z davrida Afinadagi xukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi fikrlarni ilgari so`rgani uchun ruxoniylar uni daxriylikda hamda yoshlarni axloqan bo`zishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb quyilgan. Garchand kutilish imkoni bo`lsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini nixoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir gadax zahar ichib o`lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo`lishidan qat’i nazar, so`zsiz itoat etishni targ`ib etganlari G`oyatda ibratlidir. Хolbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni noto`g`ri va adolatsiz deb xisoblagan hamda ularni qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday bo`lsa-da, ularga buysungan. Shu ma’noda, Suqrot o`zini aybdor deb topgan sud xukmiga itoat etgan va o`zini uning ixtiyoriga topshirgan. «Aflotun mening do`stim, ammo qonun do`stlikdan ustun turadi» degan xikmatli ibora usha davr ma’naviyatining yaqqol ifodasidir.
Suqrot o`z ta’limotini og`zaki ravishda kucha-kuyda, maydonlarda, xiyobonlarda shogirdlari va izdoshlari bilan birga shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, lekin bironta ham asar yozmagan. Uning falsafiy, axloqiy ta’limotlari mohiyatini shogirdlari Ksenofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridan bilib olishimiz mumkin. Ksenofant «Suqrot haqida esdaliklar» asarida o`z ustozi haqida ilk so`zlar aytib, uni olijanob, axloq-odob borasida xaqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta’riflagan. Yoshlarning axloqini bo`zgan deb unga siyosiy ayb qo`yish — tuxmat ekanini aloxida ta’kidlagan. Aflotun esa uni chuqur muloxazali, insonni ulug`lovchi donishmand, deya ta’riflagan, uning falsafiy qarashlarini o`z asarlarida Suqrot nomidan bayon etgan. Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari turmog`i lozim. Jamiyatning ravnaki, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq va odobning axvoliga bog`liq. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta o`rin to`tganli bois xalqimiz, buyuk allomalarimiz Suqrot nomini benixoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob haqidagi pand-nasixatlariga amal qilgan.
Suqrotning shogirdi Aflotun (asli — Platon) jahon falsafasi tarixida o`chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki san’atkor, shoir va dramaturg bo`lgan, o`z G`oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 21 mayda Delos orolida tug`ilgan. O`zidan keyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u xaqdagi ma’lumotlarini birdan-bir to`g`ri dalil deb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning eng yaqin do`sti va shogirdi bo`lgan.
Aflotun «o’oyalar dunyosi va soyalar dunyosi» ta’limotining asoschisidir. Uningcha, G`oya xaqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Хaqiqiy o`zgarish va taraqqiyot G`oyalar dunyosiga xos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. o’oyalar dunyosining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan zotlar nixoyatda kam uchraydi, ular o`lkan aql egasi bo`ladi va tarixda chuqur nom qoldiradi. Aksariyat kishilar esa, soyalar dunyosi bilan kifoyalanadi.
Aflotunning jamiyat va davlat to`g`risidagi ta’limoti uning dunyoqarashida markaziy o`rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi — ontologiya va gnoseologiyaning klassigi bo`lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va pedagogikaning bilimdoni ham bo`lgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy tuzumi to`g`risidagi qarashlarini markaziy ta’limoti — G`oyalar nazariyasi bilan uzviy bog`liq holda ilgari so`rgan. Uning fikricha, davlatning to`rtta shakli mavjud: teokratiya; oligarxiya; demokratiya; tiraniya. Aflotunning ideal davlat to`g`risidagi orzulari negizida adolat G`oyasi yotadi. Aflotun aytganidek, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga buysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir.
Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (384 — 322 yillar) (asli — Aristotel) qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, o`zining betakror, jahonni lol qoldirgan ilmiy merosi bilan mashhurdir. Un yetti yoshida o`z ilmini oshirish maqsadida Afinaga kelib, Aflotun asos solgan akademiyaga ukishga kirgan va 20 yil davomida (Aflotunning o`limiga qadar) shu yerda taxsil olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi Filippning II taqlifiga binoan, uning o`g`li Aleksandrga 3 yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin, keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik makomiga kotarilgan iskandarning kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos bo`lgan. Filippning o`limidan keyin Aleksandr taxtga o`tirgach, Arastu Afinaga kaytib kelib, 50 yoshlarida «Likkey» nomli maktab ochgan. Ilmiy faoliyatining samarali bo`lishida, umuman, Yunonistondagi ilm-fan rivojida Aleksandr tomonidan ko`rsatilgan ximmat va rag`batlar muxim ahamiyat kasb etgan. Iskandar vafotidan keyin unga qarshi kuchlar bosh kotarib, Arastuni daxriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin Evbey oroliga kuchib ketgan Arastu ko`p utmay usha yerda vafot etgan.
Arastu zabardast olim bo`lib, mantiq, psihologiya, falsafa, axloq, notiklik san’ati, tabiiy fanlar buyicha ulmas, bebaxo asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari borliqni o`rganishga kartilgan. Mantiqka oid asarlarining barchasini «Organon» («Јurol») nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga — nazariy va amaliy fanlarga bo`lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo`l-yurik ko`rsatishga, biror bir foydali ishni amalga oshirishga yo`naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga - falsafa (metafizika), matematika va fizikaga ajratgan.
Faylasuf olamdagi narsa va hodisalar to`rtta sababga ega. Bo`lar — moddiy sabab, ya’ni modda (materiya); shakliy sabab yoki shakl; yaratuvchi sabab; pirovard sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan, ota va ona bolaning ulg`ayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab) vositasida insonga xos bo`lgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmokchi bo`lgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni paytda, olam o`zining abadiy sababi, ya’ni haraqatlantiruvchi kuchiga ega.
Arastuning jamiyat va davlat to`g`risidagi ta’limoti «Davlat», «Siyosat» kabi asarlarida bayon etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun xizmat qilishi lozim. Baxtli hayot mazmuni faqat moddiy mo`l-ko`lchilik bilan belgilanmaydi, balki seroblik ma’naviy boylik bilan uyg`un bo`lgandagina, jamiyat baxtli hayot kechiradi. Davlatning boyligi, asosan, o`rtacha mulkka ega bo`lgan fukarolarning mehnati bilan ta’minlanadi. Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va o`rta biznes soxasini rivojlantirish yo`lida olib borilayotgan isloxotlar mohiyatiga juda hamoxangdir.
Yunon falsafasida Demokritning qarashlari ham muxim o`rin tutadi. U xaqiqiy borliq — moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, cheksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda moddiy zarrachalardan, ya’ni atomlardan va bo`shliqdan iborat deya ta’lim beradi. Atomlar va bo`shliq o`zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar — bo`linmas va o`zgarmas, sifat jixatdan bir xil, uning miqdori shakli singari bexisobdir. Harakat, degan edi Demokrit, atomlardan iborat moddaning abadiy, tabiiy holatidir. Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda na jamiyatda xech bir narsa tasodifan paydo bo`lmaydi», deb yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida axloqiy ta’limot muxim o`rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari siyosiy qarashlari bilan uzviy bog`liqdir. Yaxshi boshqarilayotgan davlat — buyuk qurg`ondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha narsalardan ustun turmog`i lozim.
Me’yor, deydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga in’om etgan kuch va qobiliyatga mos kelishadadir. Donolik uchta xosil keltiradi: yaxshi fikrlash; yaxshi so`zlash; yaxshi harakat qilish. Demokritning axloqiy qarashlari o`z davridagi amaliy ma’naviy munosabatlarning umumlashmasidir. Uning ta’limoti bugungi kunda insonlarni axloq-odobga, diyonatga da’vat etadi.
Epikur (341-270 yillar) — qadimgi Yunon mutafakkiri. Demokrit ilgari so`rgan atomchilik ta’limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori pog`onaga kotargan va tegishli qarashlar bilan boyitgan faylasuf. Epikur ta’limoticha, olam — moddiy, abadiy va cheksiz. Atomlar — bo`linmas, olam — jism va bo`shliqdan iborat, deb yozgan edi u. Barcha jismlarni Epikur ikki guruhga bo`lgan. Birinchi guruhga jismlarni tashkil etuvchi atomlarni kiritgan bo`lsa, ikkinchi guruhga atomlarning birlashishidan tashkil topgan jismlarni kiritgan. Epikur ichki harakat qonuniyatini kashf etib, Demokrit ilgari so`rgan atomchilik ta’limotiga o`lkan xissa qo`shgan. Epiko`rning falsafiy-axloqiy ta’limoti o`z zamonasida ilg`or ahamiyatga ega bo`lgan. Rohat-farog`at, xursandchilik deganda, kayf-safo, maishat, shoxona hayotni emas, balki jismoniy ezilish hamda ruxiy tashvishlardan xalos bo`lishni, ozodlikni tushunamiz, deydi Epikur. uning fikricha, davlat kishilarning o`zaro kelishuvi asosida to`zilishi lozim. Epikur ilgari so`rgan ijtimoiy kelishuv G`oyasi keyinchalik XVIII asr franso`z ma’rifatparvarlari hamda ХХ asr faylasuflari tomonidan davom ettirilgan.
Epikur ta’limotini rimlik Lukretsiy Kar (eramizdan avvalgi 99-55 yillar) davom ettirgan. U «Narsalarning tabiati to`g`risida» nomli asari bilan mashhur bo`lgan. Yashashdan maqsad, deb yozgan Lukretsiy, baxtli hayot kechirishdan iboratdir. Jamiyat ham, xuddi tabiat singari, o`z qonunlariga ega hamda tabiat qonuniyatlariga tayangan holda rivoj topadi, deydi u. Uning falsafiy qarashlari o`z davri va o`rta asr falsafasiga o`z ta’sirini ko`rsatgan.
Uning fikricha, modda (materiya) — abadiy, bir holatdan ikkinchi holatga o`tib, shaklini o`zgartirib yashash — uning xossasi. Olamdagi barcha narsalar ikkiga — oddiy va murakkab turga bo`linadi. Lukretsiy Kar atom harakatining uchta to`rini sanab o`tgan. Bo`lar — narsaning og`irlikka ega bo`lgani uchun to`g`ri chizikli harakati, narsaning o`zicha oKish harakati, narsaga to`rtki bo`lgan asosga qaratilgan harakat. Lukretsiyning nazariyasi mohiyatan sodda bo`lsa-da, tabiatshunoslikka o`lkan ta’sir ko`rsatgan.
Odatda "global muammolar" deb ataladigan hodisalar 20-asrning o'rtalarida paydo bo'lgan va 20 yildan keyin ilmiy jamoatchilik tomonidan tan olingan. Global muammolar - bu barcha mamlakatlar va xalqlarga (u yoki bu darajada) tegishli muammolar bo'lib, ularni hal qilish faqat butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan amalga oshiriladi. Erdagi tsivilizatsiyaning mavjudligi yoki hech bo'lmaganda uning keyingi rivojlanishi ushbu muammolarni hal qilish bilan bog'liq. Global muammolar tabiatan murakkab, bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Muayyan an'anaviylik bilan ikkita asosiy blokni ajratish mumkin (1-rasm): 1) jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi ziddiyat bilan bog'liq muammolar ("jamiyat - tabiat" tizimi); 2) jamiyat ichidagi qarama-qarshiliklar bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy muammolar ("shaxs - jamiyat" tizimi). Ushbu muammolar asenkron ravishda pishib etilardi. 19-asr boshlarida ingliz iqtisodchisi T.Maltus. aholining haddan tashqari ko'payishi xavfi to'g'risida xulosa qildi. 1945 yildan keyin ommaviy qirg'in qurollarini yaratish xavfi aniq bo'ldi. "Boy Shimoliy" va qoloq "kambag'al Janubiy" ning oldingi qismida dunyoning yorilishi muammo sifatida faqat 20-asrning so'nggi uchdan birida tan olindi. Xalqaro uyushgan jinoyatchilik muammosi faqat 20-asrning oxirlarida paydo bo'ldi. Shunga qaramay, 20-asr o'rtalarini global muammolarning tug'ilishi deb hisoblash to'g'ri. Aynan shu davrda zamonaviy global muammolarning asosiy ildizlari bo'lib ko'rinadigan ikkita jarayon yuzaga keldi. Birinchi jarayon - nisbatan birlashgan jahon iqtisodiyotini shakllantirishga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning globallashuvi. Ikkinchisi - insoniyatning barcha imkoniyatlaridan, shu jumladan o'z-o'zini yo'q qilishni ko'p marta oshirgan ilmiy-texnikaviy inqilobni (STR) joylashtirish. Aynan shu jarayonlar amalga oshirilayotganda ilgari mahalliy bo'lib qolgan muammolar global muammolarga aylanib bormoqda. Masalan, rivojlanayotgan mamlakatlardan muhojirlarning to'lqinlari rivojlangan mamlakatlarga to'kilganida, aholi sonining ko'payishi xavfi barcha mamlakatlarga ta'sir ko'rsatdi va ushbu mamlakatlar hukumatlari "yangi xalqaro tartib" - mustamlakachilik o'tmishidagi "gunohlari" uchun to'lov sifatida beg'araz yordamni talab qila boshladilar. Rim klubi global muammolarni tushunishda va ularni hal qilish yo'llarini topishda asosiy rol o'ynadi. Rim klubi faoliyatini tashkil etish. Klub o'z faoliyatini 1968 yilda ushbu notijorat tashkilotning nomi kelgan Rimda joylashgan Accademia Dei Linchei-dagi uchrashuv bilan boshladi. Uning bosh qarorgohi Parijda joylashgan. Rim klubida xodimlar va rasmiy byudjet yo'q. Uning faoliyati 12 kishilik ijroiya qo'mitasi tomonidan muvofiqlashtiriladi. A. Peccei, A. King (1984-1991) va R. Diyez-Xoxlaytner (1991 yildan) doimiy ravishda klub prezidenti lavozimini egallab kelishdi. Qoidalarga ko'ra, dunyoning turli mamlakatlaridan 100 dan ortiq kishi Klubning faol a'zolari bo'lishi mumkin emas. Klub a'zolari orasida rivojlangan mamlakatlarning olimlari va siyosatchilari ustunlik qiladi. Faol a'zolardan tashqari, faxriy va assotsiatsiyalangan a'zolar ham bor. Rim klubi faoliyatini Rim klubining 30 dan ortiq milliy assotsiatsiyalari qo'llab-quvvatlaydilar, ular o'z mamlakatlarida klub kontseptsiyasini targ'ib qiladilar. 2000 yillarning boshlarida Rossiyani Klubda uch kishi namoyish etdi: M. Gorbachyov klubning faxriy a'zosi, D. Gvishiani va S. Kapitsa haqiqiy a'zolari. Ilgari Klub a'zolari E.K.Fedorov, E.M.Primakov va Ch.Aytmatov edi. 1989 yilda SSSRda Rim klubiga yordam assotsiatsiyasi tashkil etildi, SSSR qulaganidan so'ng u Rossiyaning Rim klubiga yordam assotsiatsiyasi (prezidenti - D.V. Gvishiani) ga aylantirildi. Klub faoliyatining asosiy "mahsuloti" uning ustuvor global muammolar va ularni hal qilish yo'llari to'g'risidagi hisobotidir. Rim klubining buyrug'i bilan taniqli olimlar 30 dan ortiq ma'ruzalar tayyorladilar (Jadval). Bundan tashqari, 1991 yilda Klub rahbarlari Rim klubi nomidan birinchi hisobotni - "Birinchi global inqilob" ni tayyorladilar. Jadval: Rim klubi homiyligida ishlab chiqilgan tahliliy materiallar Jadval. ROMAN KLUBI homiyligida rivojlangan ANALITIK MATERIALLAR Yil Ismlar Ishlab chiquvchilar 1972 O'sish chegaralari D.Medous va boshqalar. 1974 Insoniyat burilish nuqtasida M. Mesarovich va E. Pestel 1975 Xalqaro tartibni qayta ko'rib chiqish J. Tinbergen 1976 Bir asrlik chiqindidan tashqari D. Garbor va boshq. 1977 Insoniyat uchun maqsadlar E. Laszlo va boshqalar. 1978 Energiya: orqaga hisoblash T. Monbrial 1979 O'rganish uchun chegara yo'q J. Botkin, E. Elmanjra, M. Malitsa 1980 Uchinchi dunyo: dunyoning to'rtdan uch qismi M. Gernier 1980 Boylik va boylik bo'yicha suhbat O. Jiriani 1980 Kelajakka olib boradigan marshrutlar B. Gavrilishin 1981 Shimoliy-Janubiy hamkorlik imperatorlari J. Sent-Jur 1982 Mikroelektronika va jamiyat G. Fridrixs, A. Shaff 1984 Uchinchi dunyo o'zini boqishga qodir R. Lenoir 1986 Okeanlarning kelajagi E. Mann-Borxez 1988 Yalangoyoq inqilob B. Shnayder 1988 O'sishdan tashqari E. Pestel 1989 Bo'shliqning chegaralari O. Jarini, V. Ciel 1989 Ochlikni enggan Afrika A. Lemma, P. Malaska 1991 Birinchi global inqilob A. King, B. Shnayder 1994 Boshqarish qobiliyati E. Dror 1995 Skandal va sharmandalik: qashshoqlik va kam rivojlanganlik B. Shnayder 1995 Tabiatni hisobga olish: hayot uchun qulay bo'lgan milliy daromad tomon V. Van Diren 1997 To'rtinchi omil: boylikni ikki baravar oshirish, resurslarni ikki marta tejash E. Weizsäcker, E. Lovins, L. Lovins 1997 Ijtimoiy birdamlikning chegaralari: plyuralistik jamiyatdagi ziddiyat va tushunish P. Berger 1998 Qanday ishlashimiz kerak O. Jarini, P. Lidtke 1998 Dengizlarni global manba sifatida boshqarish E. Mann-Borxez 1999 Onlayn: taxminiy jamiyat J.-L. Cebrian 2000 Insoniyat g'alaba qozonadi R. Mon 2001 Axborot jamiyati va demografik inqilob S.Kapitsa 2002 San'at sizni o'ylashga undaydi F. Fester 2003 O'rganish va ishlashning ikki tomonlama spirali O. Jarini, M. Malitsa 2004 O'sish chegaralari - 30 yildan keyin D.Medous va boshqalar. 2005 Xususiylashtirish chegaralari E. Weizsacker Ratsional individualizm tamoyiliga asoslangan iqtisodiy fanda ustun bo'lgan neoklassik iqtisodiy nazariya usullari Klub a'zolari uchun ushbu muammolarni tushunishda samarasiz bo'lib tuyuladi. Uning tadqiqotlarida disiplinlerarası yondashuv va muassasalar - tashkilotlar va madaniy qadriyatlarga birinchi darajali e'tibor berishga asoslangan kompyuter modellashtirish va institutsional metodika keng qo'llaniladi.I.Prigojin (Klubning to'liq a'zosi) tomonidan taklif qilingan sinergetika kontseptsiyasi, murakkab hodisalar, elementlarning tizim tahlili ko'p sonli o'zaro bog'liqlik bilan bir-biri bilan bog'liq bo'lgan. Agar dastlab Rim klubi jamiyat va tabiat o'rtasidagi ziddiyatlarga e'tibor qaratgan bo'lsa, unda u ijtimoiy muammolarga ustuvor ahamiyat bera boshladi. Rim klubining jahon jamoatchilik fikriga ta'sirining eng yuqori cho'qqisi 1970-80-yillarga to'g'ri keldi. Uning faoliyati ta'sirida globallashuv fanlararo ijtimoiy fan yo'nalishi sifatida shakllandi. 1990 va 2000 yillarda globalizm g'oyalari ilmiy madaniyatga kirib keldi, ammo Rim klubi faoliyati va jamoatchilikning unga bo'lgan e'tibori sezilarli darajada pasayib ketdi. Zamonamizning global muammolarini o'rganishda "tashabbuskor" rolini bajarib, Rim klubi hozirgi zamonning dolzarb masalalari bo'yicha ziyolilar o'rtasida fikr almashishni muvofiqlashtiruvchi ko'plab xalqaro tashkilotlardan biriga aylandi. Rim klubi tomonidan "jamiyat - tabiat" tizimidagi global muammolarni tahlil qilish. Jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi ziddiyatlar bilan bog'liq global muammolarning jiddiyligi ularning er sivilizatsiyasi xavfsizligi bilan bog'liqligi bilan bog'liq. Zamonaviy yuqori darajada rivojlangan texnologik tsivilizatsiya qadimgi va o'rta asrlarda ko'proq ibtidoiy jamiyatlarga ega bo'lgan o'z-o'zini tiklash qobiliyatini yo'qotdi. Agar u qandaydir kataklizm natijasida qulab tushsa, uni qayta tiklash deyarli imkonsiz bo'ladi. Insoniyat bundan omon qolgan taqdirda ham, u temir asriga qaytolmaydi, chunki asosiy minerallarning zaxiralarining ko'p qismi allaqachon tugagan bo'lib, ularni qazib olish metallni talab qiladigan uskunalarni talab qiladigan murakkab texnologiyalarni talab qiladi. Agar hozirgi "texnologiya dunyosi" o'lsa, yangi tsivilizatsiya faqat agrar bo'lishi mumkin, ammo u hech qachon sanoatga aylanmaydi. Jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish bilan Rim klubi ishi boshlandi. Klubning taklifiga binoan dastlabki ishlarni kompyuter modellashtirish bo'yicha amerikalik mutaxassis J.Forrester amalga oshirdi. Kitobda chop etilgan uning tadqiqot natijalari Jahon dinamikasi (1971) tabiiy resurslarni iste'mol qilishning avvalgi stavkalarini davom ettirish 2020 yillarda butun dunyo bo'ylab ekologik halokatga olib kelishini ko'rsatdi. Tizimlarni tadqiq qilish bo'yicha amerikalik mutaxassis D. Medov rahbarligida tashkil etilgan Rim klubiga hisobot O'sish chegaralari (1972) J. Forrester ishini davom ettirdi va chuqurlashtirdi. Ushbu ma'ruza ilmiy bestseller sifatida shuhrat qozondi, bir necha o'nlab tillarga tarjima qilindi va uning nomi eng mashhur nomga aylandi. Rim klubi tomonidan nashr etilganlarning eng mashhuri, ushbu hisobot mualliflari aholi sonining o'sishi va ma'lum bo'lgan tabiiy resurslarning tükenmesinin kuzatilgan tendentsiyalarini ekstrapolyatsiya qilish asosida bir nechta modellarni ishlab chiqdilar. Standart modelga ko'ra, agar sifatli o'zgarishlar yuz bermasa, unda XXI asrning boshlarida. birinchidan, jon boshiga sanoat ishlab chiqarishining keskin pasayishi boshlanadi, so'ngra - dunyo aholisida (2-rasm). Resurslar miqdori ikki baravar ko'paygan taqdirda ham, global inqiroz taxminan 21-asrning o'rtalariga qaytariladi. (3-rasm). Katastrofik vaziyatdan chiqishning yagona usuli model bo'yicha global miqyosda rejalashtirilgan rivojlanishga o'tishda ko'rildi global muvozanat (aslida - "nolinchi o'sish"), ya'ni sanoat ishlab chiqarishini va aholini ataylab saqlash (4-rasm). Kalit so'zlar: Rim klubi, A. Peccei, global modellashtirish, D. Forrester, D. Meadows Kalit so'zlar: Rim klubi, A. Peccei, global modellashtirish, D. Forrester, D. Meadows Maqolada Rim klubining mavjudligining dastlabki bosqichidagi faoliyati va ushbu tashkilot g'oyalarining jamiyatda ekologik ongni shakllantirishga ta'siri ko'rib chiqilgan. D. Forrester va D. Meadows tomonidan global rivojlanishni tizimli tahlil qilish natijalari asosida tayyorlangan "O'sish chegaralari" deb nomlangan birinchi shov-shuvli hisobot A. Peccei klubini yaratishni tasvirlaydi. Jahon jamoatchilik fikrida "jamiyat-tabiat" muammosiga nisbatan qarashlar o'zgaradi. Maqolada Rim klubining dastlabki bosqichlarida faoliyati va ushbu tashkilot g'oyalarining jamiyatda ekologik ongni shakllantirishga ta'siri ko'rib chiqilgan. D. Forrester va D. Meadowsning global rivojlanish tizimini tahlil qilish natijalari bo'yicha tayyorlangan "o'sish chegaralari" degan birinchi shov-shuvli hisobot A. Peccei klubining yaratilishi tasvirlangan. Jahon jamoatchilik fikrida "jamiyat-tabiat" muammosiga murojaat qilish kuzatiladi. Men ushbu maqolamni Rim klubi faoliyatiga, aniqrog'i, Rim klubi tomonidan chop etilgan birinchi "O'sish chegaralari" hisoboti misolida tahlil qilishga bag'ishlamoqchiman. Rim klubi - bu 1968 yilda Rimda, Accademia Dei Lincei da, italiyalik menejer va jamoat arbobi Aurelio Peccei boshchiligida tashkil etilgan xalqaro nodavlat tashkilotdir. Rim klubi global muammolarni va ularni hal qilish yo'llarini topish uchun yaratilgan. Aurelio Peccei o'zi quyidagilarni yozgan edi: "Men insoniyatga tahdid solayotgan bu barcha xavf-xatarlarni qanchalik aniq tasavvur qilsam, shunchalik kech bo'lishidan oldin ba'zi bir qat'iy choralar ko'rish zarurligiga amin bo'ldim. Men yolg'iz o'zim hech narsa qila olmadim va keyin kichik doirani yaratishga qaror qildim. bu (nafaqat meni tashvishga solayotgan) dunyo muammolarini qanday shakllantirish haqida birgalikda fikr yuritadigan va ularni o'rganishga yangi yondashuvlarni taklif qiladigan fikrdosh odamlar. Endi Aurelio Peccei ushbu tashkilotni yaratishda, bizning dunyomizning, afsuski, global bo'lib qolgan, shuning uchun umumiy muammolarga aylangan va barchamizga birdek taalluqli bo'lgan haqiqiy muammolari mohiyatiga erishmoqchi bo'lganligi aniq bo'ldi. Insoniyatning global muammolariga berilgan ta'riflardan biri quyidagicha: “Insoniyatning global muammolari - bu ko'plab mamlakatlarni, Yer atmosferasini, dunyo okeanini va yerga yaqin kosmosni qamrab oladigan va Erning butun aholisiga ta'sir ko'rsatadigan muammolar va vaziyatlardir. Insoniyatning global muammolarini bitta mamlakat kuchlari hal qila olmaydi, atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha birgalikda ishlab chiqilgan me'yoriy hujjatlar, muvofiqlashtirilgan iqtisodiy siyosat, qoloq mamlakatlarga yordam va boshqalar zarur. " O'zining mohiyatiga ko'ra global muammolar murakkab, ular bir-biriga bog'liqdir. Odatda global muammolarning ikkita blokini ajratish mumkin: 1) jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi ziddiyatlarni o'z ichiga olgan muammolar ("jamiyat-tabiat" tizimi deb ataladi) 2) jamiyatdagi qarama-qarshiliklar bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy muammolar ("inson-jamiyat" tizimi) Muammolarning birinchi bloki - "jamiyat-tabiat" tizimini batafsilroq ko'rib chiqmoqchiman, chunki atrof-muhit muammolari bo'yicha Rim klubiga hisobotlar insoniyatning ijtimoiy global muammolari haqidagi hisobotlardan farqli o'laroq, global tadqiqotlar rivojida va muammolarni amaliy hal qilishda muhimroq rol o'ynadi. ... Jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi ziddiyatlar bilan bog'liq global muammolarni to'g'ri tushunish juda muhimdir, chunki aynan shu narsa butun er tsivilizatsiyasi xavfsizligi bilan bog'liq. Bizning zamonaviy tsivilizatsiya texnologik jihatdan yuqori darajada rivojlangan, ammo bu butun insoniyat kelajagi uchun qanchalik foydali degan savol munozarali. Ko'proq ibtidoiy qadimgi va o'rta asr jamiyatlari o'z-o'zini tiklash qobiliyatiga ega edi va bizning tsivilizatsiya bu qobiliyatni yo'qotdi. Axir, u biron bir kataklizmada qulab tushsa, uni avvalgi holatiga qaytarish deyarli imkonsiz bo'ladi. Agar insoniyat bir vaqtning o'zida o'zini saqlab qola olsa ham, avvalgi turmush darajasiga qaytolmaydi, chunki asosiy foydali qazilmalarning zaxiralarining aksariyati allaqachon shu darajada tugaganki, ularni qazib olish uchun maxsus uskunalarni talab qiladigan murakkab texnologiyalar kerak bo'ladi. Shunday qilib, agar hozirgi dunyo qulab tushsa, u hech qachon avvalgi sanoat faoliyatiga qaytolmaydi, u faqat agrar bo'lishi mumkin. Bunday xulosalar hech narsani so'ramaydi, chunki Rim klubi faoliyati jamiyat va atrof-muhit o'rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishdan boshlandi. Amerikalik kompyuter modellashtirish bo'yicha mutaxassisi Jey Forrester birinchi bo'lib 1970 yilda Klubning taklifiga binoan dunyo jarayonlarini va umuman olamiy vaziyatni o'rganish asosida tadqiqot ishlarini olib bordi. Forrester o'z ishida beshta asosiy elementning o'zaro bog'liqligiga tayangan, masalan: aholi, sarmoyalar, qayta tiklanmaydigan resurslardan foydalanish, ifloslanish va oziq-ovqat mahsulotlari. Shunisi qiziqki, ushbu tadqiqot dunyo tarixidagi uzoq muddatli tendentsiyalarni o'rganishga mo'ljallangan kompyuter modellari avlodlari tarixida birinchi bo'ldi. Professor Forresterning tadqiqotiga qaytib, uning natijalari unchalik optimistik bo'lmaganligini va tabiiy resurslarni iste'mol qilishning avvalgi stavkalarini davom ettirish 2020 yilda butun dunyo bo'ylab falokatga olib kelishini ta'kidlash kerak. Jey Forresterning etagida qaynoq, Rim klubiga "O'sishning chegaralari" birinchi hisoboti 1972 yilda yozilgan. Uni yaratish professor Dennis Meadows tomonidan boshlangan. U Forresterning dastlabki xulosalarini tasdiqladi va yanada rivojlantirdi. Hisobotda aytilishicha, agar hozirgi sanoatlashtirish, atrof-muhitning ifloslanishi, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, resurslarni cheksiz iste'mol qilish va dunyo aholisining o'sish tendentsiyalari saqlanib qolsa, dahshatli inqiroz bizni bosib olishi mumkin - biz o'sishdan oshib ketamiz. Hisobot ogohlantiruvchi xarakterga ega edi. Olimlarning ta'kidlashicha, o'sishni cheklash va tartibga solish bo'yicha choralar ko'rish, shu bilan ekologik va iqtisodiy barqarorlik uchun sharoit yaratish orqali falokatni oldini olish mumkin. Birinchi standart model shuni ko'rsatdiki, 21-asrning boshlarida, agar hisobotda bayon qilingan printsiplarga ko'ra hech qanday o'zgarishlar ro'y bermasa, jon boshiga to'g'ri keladigan sanoat ishlab chiqarishi va butun sayyoramiz aholisining keskin pasayishi boshlanishi mumkin. Ikkinchi model, resurslar miqdori ikki baravar ko'paygan taqdirda ham, global inqirozni oldini olish mumkin emasligini, faqat 21-asrning o'rtalariga qoldirilishini aytdi. Va nihoyat, uchinchi model shuni ko'rsatdiki, ushbu halokatli vaziyatdan chiqishning yagona yo'li mavjud. Insoniyat, albatta, o'sishni cheklash va tartibga solish va maqsadlarini yo'naltirish choralarini ko'rsa, o'limdan qochib qutula oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
