ǴÁrezsizliktiń DÁslepki jíllaríndaǵÍ qaraqalpaqstan joqarí bilimlendiriwi tariyxínan

ǴÁREZSIZLIKTIŃ DÁSLEPKI JÍLLARÍNDAǴÍ QARAQALPAQSTAN JOQARÍ BILIMLENDIRIWI TARIYXÍNAN
Ájeniyaz atındaǵı NMPI Bilimlendiriw mákemelerin basqarıw qánigeligi 1-kurs doktorantı J.Xamidullaeva, ilimiy basshı: t.i.k S.Nurjanov
Gilt sózleri: Ǵárezsizlik, Qaraqalpaqstan, bilimlendiriw, joqarı oqıw, kadrlar, rawajlandırıw, pedagog, student, universitet, institut, reforma
Ключевые слова: Независимости, Каракалпакстан, образование, высшее образование, кадры, разработка, педагог, студент, университет, институт, реформа
Keywords: Independence, Karakalpakstan, education, higher education, cadres, development, pedagogue, student, university, institute, reform
Qaraqalpaqstanda joqarı bilimlendiriw Sovet dáwirinde qáliplesip, óziniń tariyxıy ayrıqsha ornına iye boldı. Rossiyanıń joqarı oqıw orınlarında bilim alıp kelgen jaslar Qaraqalpaqstan ushın tayar kadr bolıp jetilisip bardı. Biraq, kadrlar jetispeyshiligi, ilimpazlar hám pedagoglar is haqınıń tómenligi tiykarǵı mashqalalardıń biri bolıp qala berdi. Ilim hám bilimlendiriwge ayrıqsha itibardıń bolmawı hár bir tarawdaǵı rawajlanıw belgileriniń tómenlewine alıp keletuǵın edi. Buǵan Sovet dáwirindegi kommunistlik ideyalogiyanıń mámlekettiń barlıq tarawın qadaǵalawı tiykarǵı sebep boldı.
1991-jılı Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen soń, ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwdıń ózine tán jolın tańlap, kadrlardı tayarlaw hám ilim, bilimlendiriwge ayrıqsha itibar qarata basladı.
Kadrlardı tayarlaw sistemasınıń demokratiyalıq ózgerisler hám bazar reformaları talaplarına sáykes kelmewi, oqıw processiniń materiallıq-texnikalıq hám informaciyalıq bazası jeterli emesligi, joqarı mamanlıqtaǵı pedagog kadrlardıń jetispewi, sapalı oqıw-metodikalıq hám ilimiy ádebiyat jáne didaktikalıq materiallardıń az ekenligi, bilimlendiriw sisteması, ilim hám islep shıǵarıw ortasında ózara birge islesiwler hám ózara paydalı integraciyanıń bolmawı kadrlardı tayarlaw sistemasınıń qatań túrdegi kemshiliklerinen bolıp esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgennen soń úlken ózgerisler hám reformalar ámelge asırıldı. Mámleketimizde siyasıy, ekonomikalıq, sociallıq turmıs hám milliy mánawiyat tarawlarında túpkilikli reformalar sebepli elimizde abat hám erkin paraxat turmıs tiykarları jaratıldı.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jılları yaǵnıy 1992-jılı 2-iyuldegi dáslepki huqıqıy-normativ hújjet «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam esaplanadı [lex.uz:1]. Bul nızam bilimlendiriwdiń bir qatar rawajlanıw jolların islep shıǵıwǵa tiykar boldı.
Úzliksiz bilim beriw sistemasında joqarı oqıw ornı jetekshi orın tutadı. Ol ekonomika, ilim, texnologiya hám mádeniyat tarawları menen tikkeley baylanısta. Onıń rawajlanıwı ulıwma milliy rawajlanıw strategiyasınıń áhmiyetli bólegi esaplanadı.
Respublikadaǵı iri oqıw orınlarınıń bir Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti sanaladı. Ǵárezsizlikke erisiwi menen bul joqarı oqıw ornı awıl xojalıǵı kompleksinde kerekli bolǵan kadrlardı tayarlawdı basladı. Bunnan tısqarı, qıyın sociallıq-ruwxıy hám ekologiyalıq jaǵdaydı esapqa alıp, ekologiya, medicina, arab tili, jurnalistika boyınsha kadrlardı tayarlawdı basladı, sonıń menen birge informatika, avtomatlastırılǵan basqarıw sisteması, finans hám kredit, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw hám tábiyiy resurslardan únemli paydalanıw baǵdarlarınan kadrlar tayarlandı.
Pedagog kadrlardıń hám studentlerdiń mamanlıǵın asırıw boyınsha jumıslar jaqsı dárejede alıp barıladı. Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlikke erisiwi menen sırt elli kásiplesler menen tájiriybe almasıw hám sırt mámleketlerde oqıw múmkinshiligi payda boldı. Universitet óz ara paydalı kelisimler tiykarında on jeti sırt el joqarı oqıw orınları hám ilimiy orayları menen birge islesedi. Usı kelesimler tiykarında ilimiy pedagog kadrlardı tayarlaw boyınsha jumıs alıp barıladı, oqıtıwshılar ilimiy konfereciyalarda qatnasadı. «Istedot» fondınıń jeńimpazları Rossiya, Qıtay, Bolgariya, Indiya, Malayziya hám Daniyanıń aldıńǵı ilimiy joqarı oqıw orınlarında ámeliyat ótti [A.Djumashev, S.Nurjanov, L.Urazova, R.Tajieva: 197].
Ǵárezsizligimizdi alǵannan soń joqarı bilimlendiriwdiń rawajlanıwı kózge túse basladı. Student jaslar professor oqıtıwshılardan alǵan bilimlerin elede jetilistiriw ushın ilim jolına tereńirek kire basladı. 1991-jıl baslarında Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Germaniyanıń Bonn universitetinen nemis hám anglichan tillerindegi 40 tan aslam maǵlıwmatnamalar hám basqa da ádebiyatlardı qabıllap aldı [R.Urazbaeva:77].
Germaniya mámleketi alımı professor K.Reyxal ilimiy sapar menen 1993-jılı kelip universitet studentlerine lekciya oqıwın ayrıqsha atap kórsetiwge boladı [R.Urazbaeva:77].
Universitette shet tillerdi úyreniw orayları ashıldı. Universitette 1994-jılı 439 muǵallim bolıp, onıń 32 si ilim doktorı hám professorı, 146 sı ilim kandidatı hám docent degen ilimiy dáreje hám ataqlarına iye.
1995-jılı Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti jáhán ólshemine juwap beretuǵın kadrlar tayarlaw áhmiyetin hám Universitettiń irileniw kerekligin esapqa alıp Tashkent agrar universitetinıń Qaraqalpaqstan filialı, Tashkent arxitektura-qurılıs institutınıń Qaraqalpaqstan filialı Qaraqalpaq mámleketlik universitetine biriktirildi.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 1990-jıl 20-avgustındaǵı hám sol jılǵı QQASSR Ministrler Keńesiniń 14-sentyabrdegi qararına muwapıq, Nókis mámleketlik universitetiniń 3 fakulteti hám 2 bólimniń tiykarında Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı qaytadan ashıldı.
Joqarı oqıw ornında 20 bakalavr hám 13 magistratura baǵdarları boyınsha 6 mıńnan zıyat student bilim aladı. Olarǵa 500 ge shamalas oqıtıwshılar sabaq ótedi, solardan 1 akademik, 16 ilim doktorları hám 130 ilim kandidatları. Ilimiy izertlew temaları 28 kafedrada alıp barıladı. Sońǵı jıllarda joqarı oqıw ornı oqıtıwshıları tárepinen 20 dan zıyat monografiya, 40 oqıwlıq hám 130 metodikalıq qollanbalar shıǵarıldı, ilimiy jurnallarda mıńnan aslam maqalalar járiyalandı. Jas pedagog kadrlar menen studentlerdiń óz ara islesiw jumısları joqarı dárejege qoyılǵan. Úlken ilimiy xızmetker-izleniwshi institutı islep tur.
1993-jılı Angren qalasında studentler arasında ótkerilgen pán olimpiadasında instituttıń komandası Pedagogika páninen 2-orındı iyelegen bolsa, 1994-jılı Ózbekstannıń 18 joqarı oqıw ornı ishinde birinshi orındı jeńip aldı [Teberik bilim dárgayı:47].
1995-jılı qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırı Ájeniyaz Qosıbay ulınıń tuwılǵanına 170 jıl tolıwı múnásebeti menen Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Ájeniyaz atındaǵı pedagogikalıq institut dep ataldı. Sol jılı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institut óz ayaǵına turdı. Onda 1997-jılǵa kelip 370 ten artıq professor-oqıtıwshılardıń basshılıǵında 2989 student oqıp, 11 fakultet, 38 kafedra xızmet etip keldi [Qaraqalpaqstannıń jańa tariyxı:512].
1991-jıl 1-sentyabrdegi Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararına muwapıq, Nókis mámleketlik universitetiniń medicina fakultetiniń tiykarında Tashkent pediatriya medicinalıq institutınıń Nókis filialınıń ashılıwı úlken tariyxıy waqıya boldı.
Bul filialdıń ashılıwı ekologiyalıq apatshılıq orayı bolǵan Aral aymaǵı ushın, xalqımızdıń den sawlıǵın saqlawday ádiwli isti orınlawda oǵada úlken áhmiyetke iye boldı. Bul jerde 1996-jıldan baslap hár jılı hár tárepleme tereń bilimge iye joqarı qánigeli shıpakerler diplom alıp atır.
Joqarı oqıw ornınıń turmısında júz bergen áhmiyetli waqıyalardıń biri 100 ge shamalas studenti bar «pediatriya» qániygeliginde oqıp atırǵan Berdaq atındaǵı QMU dıń medicina fakultetiniń bazasında Tashkent pediatriya medinstitutınıń Nókis filialınıń ashılıwı boldı.
Milliy ǵárezsizligimizdiń járiyalanıwınan sońǵı Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1991-jılı 1-oktyabrde qabıl etilgen dáslepki qararı TashMPI diń Nókis filialın shólkemlestiriw haqqında edi. Waqıttıń ótiwi menen onsha úlken bolmaǵan strukturalıq oqıw bóliminen dúnya júzlik ilimniń jetiskenliklerinen hám vrachlıq ámeliyatı tiykarlarńn ózlestirgen aldıńǵı texnologiyalardan paydalanǵan halda emlewdiń jańa usılların qollawshı shıpakerlerdiń jańa áwladın tárbiyalaytuǵın iri oqıw ornına aylandı. Institut Aral boyı aymaǵında balalar xirurgiyası hám basqa da qániygeliktegi vrach pidiatrlardı tayarlaw islerinde úlken áhmiyetke iye boldı [A.Djumashev, S.Nurjanov, L.Urazova, R.Tajieva: 197].
Húkimet tárepinen shıǵarılǵan bilimlendiriwge baylanıslı qararlar hám nızamlar Qaraqalpaqstan Respublikasında aymaqlıq bilimlendiriwdi rawajlandırıwdıń ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń ústemligi tiykarında bilimlendiriwdi modernizaciya etiw, bilimlendiriw mazmunınıń milliy-aymaqlıq quram bólegin jetilistiriw, zamanagóy úzliksiz aymaqlıq bilimlendiriw sistemasın jaratıw hám onı aymaqlıq miynet bazarına baǵdarlawı sıyaqlı tiykarǵı tendenciyalardı kórsetip beredi. Ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikasında bilimlendiriw tarawindaǵı reformalar tiykarınan jetik kadrlardı jetilistiriwge qaratıldı. ХХI globallasıw ásirinde mánawiyattıń sociallıq turmıstaǵı ornı elede rawajlanıw zárúrligi payda boldı. Joqarı oqıw orınlarında jas oqıtıwshılar qánigeligin asırıw hám pedagoglıqqa tayarlaw maqsetinde barlıq qánigeligin asırıw orınlarında olardı oqıtıw jumısları jolǵa qoyıldı. Bul hár túrli joqarı oqıw orınlarınıń birge islesiwi menen ámelge asırıldı. Bul birge islesiw jumısları ásirese, texnikalıq hám texnologiyalıq baǵdarlarda keń ámelge asırıldı.

ÁDEBIYATLAR

1. 
   https://lex.uz/docs/-56418
   
2. 
   A.Djumashev, S.Nurjanov, L.Urazova, R.Tajieva. Qaraqalpaqstan tariyxı (1991 – 2015), «Ilim» baspası, Nókis. 2018
   
3. 
   Qaraqalpaqstannıń jańa tariyxı (Qaraqalpaqstan XIX ásirdiń ekinshi yarımınan XXI ásirge shekem), «Qaraqalpaqstan» baspası, Nókis. 2003
   
4. 
   R.Urazbaeva. Из истории высшего и средного специального образования в Каракалпакстане, «Qaraqalpaqstan» baspası, Nókis. 1994
   
5. 
   Teberik bilim dárgayı (Ájeniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutına 75 jıl), «Qaraqalpaqstan» baspası, Nókis. 2010