Respublikasioliy

Fiskal siyosat ko‘rinishlari

Siklning fazasiga qarab, ya’ni iqtisodiyot hozirda qanday fazada ekanligiga ko‘ra, fiskal siyosat instrumentlari turlicha qoMlaniladi. Fiskal siyosatning ikki turi mavjud:

1. Rag‘batiantiriluvchi fiskal siyosat.

2. 
   Pasaytiriluvchi fiskal siyosat.
   

1. 
   Rag‘batlantiriluvcbi fiskal siyosat. b) Pasaytiriluvchifiskal siyosat.
   

25-rasm Fiskal siyosat turlari.
Rag‘batlantiriluvchi fiskal siyosat iqtisodiyotning tushkunlik davrida qoMlaniladi (a-rasm), u ishlab chiqarish qisqarishini oldini olishga, ishsizlik darajasini kamaytirishga va AD ni oshirishga qaratilgan. Uning instrumentlari:

89

1. 
   davlat harajatlarini oshirish;
   
2. 
   soliqlami pasaytirish;
   

v) transfert toMovlarini ko‘paytirish.

Pasaytiriluvchi (ushlab turiluvchi) fiskal siyosat iqtisodiyot toMiq bandlikka erishganda, ya’ni yuqori cho‘qqiga chiqqan (iqtisodiyot “qizigan”) davrda qoMlaniladi, u ortiqcha ishlab chiqarishni kamayti­ rish, inflyatsiya sur’atlarini pasaytirish va AD (yalpi harajatlar) ni kamaytirishga qaratilgan. Uning instrumentlari:

1. 
   davlat harajatlarini kamaytirish;
   
2. 
   soliqlami oshirish;
   

v) transfert toMovlarini kamaytirish.

Bulardan tashqari fiskal siyosat: diskresion

nodiskresion (avtomatik) turlarga boMinadi.

Diskresion fiskal siyosat deganda, hukumatning qonuniy (rasmiy) ravishda iqtisodiyotni barqarorlashtirish maqsadida davlat harajatlarini, soliq va transfertlami o‘zgartirishini tushunmoq lozim.

Nodiskresion (avtomatik) fiskal siyosat avtomatik (o‘matilgan) stabilizatorlaming ta’sir etishi bilan bogMiqdir. Avtomatik stabiliza- torlar - bu kattaligi o‘zgartirilmaydigan instrumentlar hisoblanadi. Ammo ularning mavjudligi (iqtisodiy tizimga o‘matilganligi) ning o‘zi iqtisodiyotni avtomatik ravishda barqarorlashtiradi. Ular iqtiso­ diy tushkunlik davrida faollikni oshirib, iqtisodiyot «qizigan» paytda faollikni pasaytiradi. Avtomatik stabilizatorlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   daromad soligM (u o‘ziga uy xo‘jaliklarining daromadlariga va korporatsiyalar foydalariga solinadigan soliqlami oladi);
   
2. 
   egri soliqlar (eng avvalo qo‘shilgan qiymat soligM);
   

v) ishsizlik bo‘yicha nafaqalar; va boshqalami o‘z ichiga oladi.

4. Fiskal siyosat instrumentlarining yalpi taklif (AS) ga ta’siri

Fiskal siyosat instrumentlari boMgan soliqlar va transfertlar faqatgina ADga emas, balki ular ASga ham ta’sir etadi. Soliqlaming kamaytirilishi va transfert toMovlarining oshirilishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishda va tushkunlik davrida davriy ishsizlikka qarshi

90

kurashda, ya’ni yalpi harajatlami oshirishda rag‘batlantiruvchi, faol­ likni va bandlikni oshiruvchi hisoblanadi. Shuni ham aytish joizki (keynsian modelda), soliqlaming pasayishi va transfertlaming oshirilishi bilan birga ishlab chiqarish hajmi oshsada, ammo bunda narx oshishi kuzatiladi (rasmda RI dan R2 gacha), ya’ni inflyatsiyani keltirib chiqaradi.

26. 
    rasm Laffer egri chizigM
    

Shuning uchun iqtisod cho‘qqiga chiqqan davrda faollikni kamaytiru- vchi, antiinflyatsion chora-tadbirlar bo‘lib soliqlami oshirish va transfert- lami kamaytirish hisoblanadi. Ammo firmalar uchun soliqlar harajat hisoblanadi va soliqlaming oshirilishi ASni qisqarishiga, soliqlami kamay- tirilishi ASni oshishiga (faollikni va ishlab chiqarish hajmini oshishiga) olib keladi. Soliqlaming ASga ta’sirini

o'rgangan olim AQSh sobiq prezidenti R. Reyganning maslahatchisi,

«taklif iqtisodiy nazariya»si konsepsiyasi asoschilaridan biri boMgan Artur Lafferdir. Laffer shunday bir gipotetik egri chiziqni yaratdiki, u orqali soliq stavkasi o‘zgarishi tufayli davlat byudjetiga tushadigan umumiy soliq tushumlari o‘zgarishini ko‘rish mumkin (bu egri chiziq gipotetik deb atalishining sababi, Laffer unda o‘z xulosalarini sta- tistik ma’lumotlar asosida emas, balki gipoteza orqali, ya’ni logik mulohaza orqali tushuntirib berdi).

Bu egri chiziqda optimal soliq stavkasi ko‘rsatilgan boMib (topt), bunday soliq stavkasida soliq tushumlari maksimal (Tmax) boMadi. Agar soliq stavkasi oshirilsa (topt dan), u holda faollik darajasi pasayadi va soliq tushumlari qisqaradi, chunki soliq bazasi - Y ka­ mayadi. Shuning uchun stagflyatsiyaga qarshi kurashda (ya’ni bir paytda ishlab chiqarishning tushib ketishi va inflyatsiyada) 80- yillarda Laffer soliq stavkasini tushirish chorasini taklif etdi (ham daromad soligMni, ham korporatsiyalar foydasiga soliqlami).

Gap shundaki, soliqlami pasaytirish yalpi talabni oshirib ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirsa va inflyatsiyaga olib kelsa, ASga u anti­ inflyatsion chora sifatida ta’sir etadi, ya’ni ishlab chiqarish hajmining oshishi (Yi dan Y* gacha) narx darajasini pasayishi bilan kuzatiladi.

91

27-rasm Soliqlar pasayishining AS ga ta’siri