Respublikasi qishloq xo’jaligi

Sovutgichlardan foydalanish

Sovutgichlar uchun zarur haroratga yetkazib tez sovutish asosiy qoidadir. Noz-ne‘matlar tez sovutilsa, zararli mikroorganizmlarning rivojlanishi bartaraf etiladi, mahsulot saqlash muddati uzayadi va nobudgarchilik kamayadi. Buning uchun katta hajmli sovutgichlarda mahsulotlarni dastlab tez sovutib oladigan xonalari bo‘ladi. Bu tartib qo‘shimcha xarajatlarga olib kelganligi uchun hozirda mahsulotni doim saqlanadigan kameralarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri joylash tobora odat tusiga krib bormoqda.
Sovutgichlarni qurish anchagina xarajat va material talab qilsa-da, ular tezda qo‘lanadi. SHu sababli, xo‘jaliklar meva va sabzavotlar saqlaydigan sovutgichlar qurilishiga alohida e‘tibor berishlari kerak.
Sovutgichlar sig‘imiga ko‘ra 100 tonnadan kam bo‘lmasligi kerak. Ular muayyan haroratda tutib teriladigan mahsulot saqlash xonalaridan, tovar mahsulot ishlanadigan bo‘limlardan, mashina bo‘limi va yordamchi binolardan iborat bo‘ladi. Sovutgichlar yer ustida qurilgan bir qavtli omborxona bo‘lib, balandligi 6 m gacha bo‘lishi mumkin. Mahsulot sig‘imi bo‘lmaning balandligiga bog‘liq.
Zamonaviy sovutgichlarning har bir metr kvadratiga 700-800 kg mahsulot sig‘adi. Sabzavotlarning ba‘zi turlari ancha uzoq muddatda doimo sovutilgan holatda turishga muhtoj. Bu ayniqsa, to‘la yetilmagan kartoshkaga taalluqlidir.
Yigpishtirish paytida yog‘in-sochinda qolgan piyoz va sarimsoq piyozni saqlash joylari oldindan quritib olinishi kerak.
Kameralar qanday usulda sovutilishidan qat‘iy nazar, harorat va muhit namligi keskin o‘zgarmasligiga hamda mahsulot terlamasligiga e‘tibor berish lozim. Katta hajmdagi kameralarga mahsulot joylash 10-15 kun davom etadi. Har kuni kamera sig‘imiga nisbatan taxminan 10 % miqdordagina mahsulot joylanadi. Agar sovutilgan kameraga tashqaridan ko‘plab iliq mahsulot kiritilsa, u yerdagi sabzavotlarning terlashiga yo‘l qo‘yilib, ksallik avj olishiga sabab bo‘lishi mumkin.
SHuni hisobga olib, tez sovutishga bardosh bera olmaydigan mahsulot turi va navlari avval kameraga to‘liq joylanib, so‘ngra sovutish tizimi ishga tushiriladi. Sovutish uskunalarining qudrati aynan shu turdagi mahsulotni sovutishga mos bo‘lishi kerak. Sovutgich xonalaridan sabzavotlarni olib chiqish paytida, ular terlamasligi hamda harorat tez o‘zgarishi natijasida ayngimasligi uchun sovutilgan mahsulotni ham darhol issiq binoga ko‘chirib bo‘lmaydi. Shu sababli qishga saqlanayotgan sabzavotlarni savdo do‘konlariga yuborishdan oldin haroratning yarmicha past bo‘ladigan oraliq kameralarida yoki yuk chiqarish yo‘laklarida birmuncha ilitib olinishi kerak.
Sabzavotlar sovutgichlarga, albatta, idishlarda joylanadi. Hozirda qo‘llab kelinayotgan idish turlari har xil bo‘lib, transportlarda tashishda va uzoq turmaydigan mahsulotlarni saqlashda foydalaniladigan kam sig‘imli qutilar, o‘rtacha hajmli qutilar, urinmaydigan sabzavotlarni saqlash va tarnsportda tashish uchun ishlatiladigan katta hajmli konteynerlardan iboratdir.
Sovutgichda bir xil tagligi bo‘lgan idishlardan foydalanish kameralarga mahsulot joylash ishlarini soddalashtiradi. Standart kattaligi 800x1200 mm keladigan ikki to‘shamali tagliklar juda qulaydir. Taglik ustiga mahsulot qutilarda joylanib, blok ‘aket hosil qilinadi.
Katta sig‘imli konteynerlar kartoshka, piyoz, sarimsoq, ildizmevalar, karam va mevalarning ba‘zi turlari uchun juda qulaydir. Konteynerlarning afzalligi ularning dalaning o‘zidayoq yuklab, hech qaerda qayta ag‘darilmay bevosita saqlash joyiga yetkazilishidadir. Faqat omborxonalardaigna emas, balki dalada ham yuklash – tushurish mexanizmlari yetarli bo‘lsa, katta tejamkorlikka erishiladi.
‘aketlar ham, konteynerlar ham 3-5 qavat qilib bir-birining ustiga joylanadi. Bunda sun‘iy sovutiladigan mavjud kameraning hajmidan samarali va oqilona foydalanish ko‘zda tutiladi. Ayni vaqtda mahsulotning holatini nazorat qilib borish, har bir ‘aketning atrofidan 5 sm joy qoldirilishi kerak. Mahsulot taxlari orasida ham shunday masofa bo‘lishi lozim.
Saqlash kameralaridan mahsulot chiqarib yuklashda unda qolayotgan qismining terlashiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Hamma mahsulot birdaniga olinsa, harorat asta-sekin ko‘tarilib, saqlash kamerasining o‘zida, qisman olinsa, kamera yo‘laklarida ilitib olnishi kerak. Sabzavotlarni omborga joylashtirishda idishlarda joylash eng zamonaviy usul bo‘lib, mahsulot yuklash-tushurishdagi barcha jarayonlarni to‘liq mexanizatsiyalashga imkon beradi.
Kartoshka uchun ishlatiladigan, kattaligi 0,9x0,9x0,9 m o‘lchamli va qariyb 450 kg sig‘imli ombor konteynerlari keng tarqalgan. Hozirgi vaqtda tagi 0,8x1,2 m kattalikdagi konteynerlar ham ishlatilmoqda. Undan tashqari hajmi 30 kg keladigan qutilardan ham foydalaniladi.
Idishlarni standartlashtirish va yangi xillarini yaratish, jumladan, ‘oilimer materiallardan foydalanishga doir ishlar olib boril. Idishlarga qo‘yiladigan asosiy talablarga binoan, ularning hamma turlari namunaviy taglikka qulay joylashadigan va kamida 3,5-5 m balandlikdan taxlar hosil qilishga imkon beradigan holatda mustahkam bo‘lishi kerak.
Quti joylangan konteyner va tagliklarnit tashish uchun ko‘pincha akkumulyatorli elektroyuklagichlar qo‘laniladi. Elektr yuklagichlar erkin harakat qiladi va qo‘l mehnatisiz omborxonani jadal sur‘atlar bilan mahsulotga to‘ldiradi. Yuklagichlar ancha qulaylik yaratgani bilan akkumulyatorli batareyalarni kuchlantirish uchun maxsus zaryad uskunasi bo‘lishi va mazkur uskuna doimiy tokli generatorlar bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. SHuningdek, omborxonalarda traktorga o‘rnatilgan ko‘tarish krani, avtokranlar, telg‘ferlar va boshqa mexanizmlar ham ishlatiladi.
Tabiiy ravishda shamollatiladigan omborlarda kartoshka va ildizmevalilarni xirmonlab (uyumlab) joylash usulidan ko‘p foydalaniladi. Bunday uyumlarning kattaligi 3x3-6x6 m va undan kattaroq bo‘lib, hajmi 10-30 tonnagacha boradi. U qadar baland bo‘lmagan omborlarda esa 1,8-2,0 m qalinlikdagi uyum omborning 40-45% hajmidan to‘liq foydalanish imkonini beradi.
Meva va sabzavotlarni sovutgich (xolodilnik)larda saqlash istiqbolli usullardan biri hisoblanadi. Bunda yilning turli fasllarida ham bir xil sharoit yaratish imkoni bor. Mahsulotni saqlash muddati ancha uzaytiriladi va mahsulot yo‘qotilishi kamaytiriladi.
Sovutgichlarni qurish anchagina xarajat va material talab qilsada, ular tezda qo‘lanadi. Shu sababli, xo‘jaliklar meva va sabzavotlar saqlaydigan sovutgichlar qurilishiga alohida e‗tibor berishlari kerak. Sovutgichlar sig‘imiga ko‘ra 100 tonnadan kam bo‘lmasligi lozim. Ular muayyan haroratda tutib turiladigan mahsulot saqlash xonalaridan, tovar mahsulot ishlanadigan bo‘limlardan,
mashina bo‘limi va yordamchi binolardan iborat bo‘ladi. Sovutgichlar yer ustida qurilgan bir qavatli omborxona bo‘lib, balandlign 6 m gacha bo‘lishi mumkin. Mahsulot sig‘imi bo‘lmaning balandligiga bog‘liq. Zamonaviy sovutgichlarning har metr kvadratiga 700– 800 kg mahsulot sig‘adi.
Sovutgichning poli avtomashina kuzovining balandligicha qilinadi. Bunda mahsulotni tushirish va ortish ishlari ancha yengillashadi. Mahsulotlar tez sovitilsa ulardagi biokimyoviy jarayonlar va mikroorganizmlarning rivojlanishi bartaraf etiladi hamda mahsulotning saqlanish muddati uzayadi. Mahsulotlarni tez sovitib oladigan xonalar ham bo‘ladi. Sovutilgan mahsulotlar doim saqlanadigan bo‘lmalarga ko‘chiriladi. Sovutgichlarning sovitish samaradorligi termoizolya- tsiyaga bog‘liq. Buning uchun bo‘lmaning ichki qismidan bir qavat termoizolyatsiya materialidan o‘tkaziladi bunda unga bug‘ va nam kirishining oldi olinadi. Bo‘lmalar oldini yelim qo‘shilgan issiq bitum bilan qo‘lanib, bitumga issiqlik o‘tkazuvchanligi kam bo‘lgan materiallardan (mineral plita, ‘enosteklo, penoplast, torfoplita) yasalgan taxtalar qo‘yib chiqiladi. Keyin esa bug‘ o‘tishining oldini olish uchun ustidan bitum, alyuminiy folga yoki sement bilan yo‘iladi. Hozirgi vaqtda zavodlarda te’loizolyatsiya uchun maxsus panellar tayyorlanmoqda.
Bo‘lmalarning poli asfalt yoki sement qilinadi. Ularning eshiklari ham bir qavat termoizolyatsion materialdan qo‘lanadi. Eshikning devor bilan ulanadigan qismiga rezina qistirma qo‘yiladi.
Odatda sovitish uchun kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Sovutish manbai sifatida ammiak yoki freondan foydalaniladi. Sovutgichlar sovutish xonalari, kuchli sovutish qurilmalari, o‘tkazish naylari, haroratni nazorat qilish va avtomatik rostlab turish asboblari bilan ta‗minlangan.
Meva va sabzavotlarni saqlaydigan sovutgichlarda sovutish unumdorligi soatiga 50–200 ming kkal bo‘lgan qurilmalardan foydalaniladi.
Xonalar quvurlar yoki havo vositasida sovutilishi mumkin. Quvurlar bilan sovutilganida, xonalarga radiatorlar o‘rnatiladi va ulardan sovutish manbai – natriy xlorid yoki kaltsiy-xloridning sovitilgan eritmasi o‘tib turadi. Issiqlik konvektsiyasi qonuni bo‘yicha xonalar soviy boshlaydi. Bu usulda sovitilganda harorat xonaning turli joylarida ancha (2–4⁰S) farq qiladi. Shu sababli mevalar saqlanadigan sovutgichlarni quvurlar bilan sovitish tavsiya etilmaydi.
Xonalar havo yordamida, ya‗ni ventilyatorlar yordamida sovutilganda haroratning mo‘‗tadil, turli joylarda bir xil sharoit bo‘lishiga erishiladi. Namlangan havo sovitilib ventilyator yordamida xonaning yuqori qismiga yuboriladi. Bu usulda xonalar sovitilganda havo namligi 90% dan kam bo‘lmasligi lozim. Xonaning namligi muntazam ravishda nazorat qilib turiladi. Xonada havoni sovitish tezligi ob-havo sharoitiga, mahsulotning biologik va fiziologik xususiyatlariga hamda sovuq havo miqdoriga chambarchas bog‘liq. Shimoliy zonalardagi ko‘pgina mamlakatlarda sentyabr– oktyabr oylarida sovitish uchun tashqi havodan foydalanish mumkin. Bizning sharoitda esa ko‘pincha havo sun‗iy ravishda sovitadigan statsionar qurilmadan foydalanishni ko‘zda tutish lozim.

6.