Respublikasi oliy va

Kompyuterga asoslangan sistemada tekshirish ishlari ananaviy forxona sistemasidagidan ko’ra kamroq tekshiriladi, ammo ular hamon mavjud. Kompyuterga asoslangan sistemada buxgalteriya yozuvlari magnetik fayllarning 4 shakli orqali korsatib beriladi: asosiy fayl, ma’lumotlar fayli, munosabat fayli, zaxira fayli. 2-11 shakl tekshirish munosabatlarini shakllantirishda bu fayllarning munosabatlarini ko’rsatadi.
Asosiy fayl. Asosiy fayl hisob ma’lumotlarini o’z ichiga oladi. Umumiy hisobvaraqlar daftari va yordamchi hisobvaraqlar daftari asosiy faylga misol bo’la oladi. Asosiy fayldagi ma’lumotlar qiymati o’tkazma ma’lumotlardan qabul qilinadi.
Ma’lumotlar fayli. Ma’lumotlar fayli o’tkazma yozuvlarining vaqtinchalik fayli bo’lib, asosiy faylga ma’lumotlarni qabul qilish va o’zgartirish uchun foydalaniladi. To’lov topshiriqnomalari, materiallar va to’lov reeisterlari ma’lumotlar faylining misollari bo’la oladi.
Munosabat fayli. Munosabat fayli o’tkazmalar jarayoni uchun standart foydalaniladigan ma’lumotlarni yig’adi. Masalan, hisoblar dasturi hisob munosabatlari uchun soliqlarning to’g’ri son qiymatini hisoblash uchun soliq tabelini o’z ichiga olishi mumkin.
Zaxira fayli. Zaxira fayli kelajakdagi munosabatlar uchun yig’ib qo’yilgan amalga oshirilgan o’tkazma yozuvlarini o’z ichiga oladi. Bu o’tkazma ma’lumotlari tekshirish ishlari uchun muhim qismni shakllantiradi. Zaxira fayllari jurnallar, ma’lum davr uchun o’tkazma ma’lumotlari, ishdan bo’shab ketgan ishchilar ro’yxati, hisobyozuvi ma’lumotlari, ma;lum davr uchun ma’lumotlar yozuvini o’z ichiga oladi.
Raqamli tekshirish ishlari
Keling 2-11 shakl qanday qilib kompyuter fayllari tekshirish ishlarini ta’minlashi ko’rsatamiz. Biz iqtisodiy hodisaning qaramligi bilan boshlaymiz. Bu misolda narxlar manba hujjatlarida korxona sistemasida yig’ilgan. Bu jarayonda keyingi qadam manba hujjatlarini raqamli shaklga aylantirish. Ma’lumotlar nashr qilinganda va to’lov topshiriqnomalarining ma’lumotlar fayli ishlab chiqilganda Bu
ma’lumot-mahsulot bosqichida qilinadi. Ba’zi kompyuter sistemalari qo’lda qilingan hujjatlardan foydalanmaydi. Buning o’rniga ma’lumotlar raqamli sistemalar orqali hosil qilinadi.

Keyingi qadam turli asosiy faylni o’tkazmalarga ta’sir ko’rsatadigan yordamchi va nazorat hisobvaraqlariga yuklash. Yuklash jarayonida ma’lumotlarning qo’shimcha nashri hosil bo’ladi. Ba’zi ma’lumotlar noto’g’ri hisob raqamlar, qo’lda aniqlikda qilinmagan son miqdorlar,yoki xaridor krediti muammolari sababli noto’g’ri bo’lganligini isbotlab berishi mumkin. Bu misolda sistema sotuv jarayonidan oldin kredit faylidan har bir xaridor uchun mos kreditni aniqlaydi. Kredit muammolari uchun inkor qilingan yozuvlar xato faylga o’tkaziladi. Qolgan Tovar ma’lumotlari asosiy faylga yuklash uchun foydalaniladi. Bu ma’lumotlar narxlar jurnali sifatida xizmat qiluvchi zaxira fayliga qo’shiladi. Jurnalga kerakli ma’lumotlarni ko’chirish orqali haqiqiy ma’lumotlar fayli hisob ishlari maqsadlari uchun kerak bo’lmay qoladi. Bu fayl to’lov topshiriqnomasining keyingi qismini tayyorlashda qirqib olinishi mumkin.
Qog’oz ishlariga o’xshab raqamli hisob ishlari ma’lumotlarni guruhlashga imkon beradi. Bundan tashqari, auditor balansda AR shaklning aniqligini 2-11 shaklda ko’rsatilgan quyidagi qadamlar orqali hisoblay oladi.

1. 
   Asosiy fayl AR nazorat hisob balansi bilan balansdagi munosabat hisobvaraqalarini taqqoslash.
   
2. 
   Jami AR yordamchi hisob bilan AR nazorat shaklini farqini aniqlash orqali.
   
3. 
   AR yordamchi hisob varag’ida qilingan hisob-kitoblarning yozuv namunasini tanlash va bularni narxlar jurnalidagi ma’lumotlarga bilan mosligini aniqlash
   
4. 
   Bu jurnal yozuvlaridan, ularning fayllaridan ajratilgan va farq qiladigan maxsus manba ma’lumotlarini aniqlash. Agar zarur bo’lsa auditor savol ostida
   

31
turgan xaridorlar bilan aloqa qilish orqali bu manba hujjatlarinining aniqligi va to’g’rilini aniqlaydi.
Hujjatlashtirish texnikasi
Eskilar aytganidek rasm hujjatlashtirish sistemasiga keganda ming so’zda teng. Sistemaning yozilgan tavsifi davom ettirish qiyin bo’lgan so’z. tajriba shu ko’rsatdiki, tasvir so’zdan ko’ra samaraliroq kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Hisobchilar yo’nalishli hujjatlashtirish sistemalaridan foydalanadi, dizayner va auditor sistemalari singari. Grafik shakldagi kompyuter sistemasi uchun qobiliyat hisobchilar uchun o’rganishga muhim tajriba bo’ladi. Bu bo’limda besh asosiy hujjatlashtirish texnikasi tanishtiriladi: ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni diagrammasi, xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi munosabat diagrammasi, sistema jarayonlari, jarayon programmasi va yig’ma ma’lumotlar diagrammasi.

Ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni diagrammasi, xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi munosabat diagrammasi

Kundalik foydalaniladigan dezayn sistemasi va hujjatlashtirish texnikasi Ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni diagrammasi va xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi munosabat diagrammasidir. Bu bo’lim ularning o’ziga xos xususiyatlari foydalanish va ular orasida bog’lanishlarni ko’rsatib beradi.

Ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni diagrammasi

Ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni diagrammasi sistemaga bog’liq bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektlar, jarayonlar , ma’lumotlarni shakllantirish va ma’lumotlar bazasini ko’rsatish uchun simvollardan foydalanadi. 2-12 chizma ko’p foydalaniladigan simvollarni ko’rsatadi. DFD umumiydan tavsiflangangacha bo’lgan turli darajalardagi sistemalarni ko’rsatish uchun foydalaniladi. 14- bo’limda biz kichik darajadagi DFD ning tuzulishini o’rganamiz. Hozir esa bir darajali DFD hujjatlashtirish vositasi sifatida uning foydalanilishini ko’rsatish ancha samarali. Biz 2-13 chizmada buni misol tariqasida ko’ramiz.
DFD da subyektlar modellashtirilayotgan sistemaning chegarasidagi tashqi obyektdir. Ular ma’lumotlar uchun joyni va manbani ko’rsatadi.³

2.