Respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim

17-§. MODIFIKATSION O'ZGARUVCHANLIK

T ash q i m u h itn in g t a ’siri n a t i ja s id a p ay d o b o 'la d ig a n o'zgarishlar m odifikatsion o'zgaruvchanlik deb a ta la d i Modi- fikatsion o'zgaruvchanlik darajasi tashqi m uhitning organizm ga ko'rsatgan ta ’sirining kuchi va m uddatiga qarab har xil bo'ladi. A gar organizm ga ta ’sir qilayotgan tashqi m uhit omili kuchli va uzoq m uddatli bo'lsa, m odifikatsion o 'zgaruvchanlik ham shunchalik kuchli, aks holda kuchsiz ifodalangan bo'ladi. Modi­ fikatsion o 'zgaruvchanlik organizm rivojlanishining sezgirlik davri yuqori bo'lganda ta ’sir etish orqali uning yo'nalishini o'zgartirib yuboradi. K o'p belgilarga tashqi m uhit uzoq m ud- dat ta ’sir etishi, boshqa belgilarga esa ularning sezgirligi osh­ gan davrida qisqa m uddatda t a ’sir etadi.

M odifikatsion o 'zgaruvchanlik ko'lam i genoti pning reak­ siya norm asi bilan chegaralangan. Belgining reaksiya nor- m asi — bu m a ’lum gen o tip g a ega belgining o 'zgarish im - koniyatlarining chegarasidir. Taraqqiyotning m a ’lum vaqtlarida m odifikatsion o'zgaruvchanlik ro 'y berm asligi ham m um kin. M odifikatsion o 'zgaruvchanlik hosil qilish qobiliyatiga ko'ra belgilar m uhitga nisbatan tu rg 'u n va o 'zgaruvchan xillarga bo'linadi. H ar bir belgining fen o tip d a nam oyon bo'lishi bir to m o n d a n gen fa o liy a tig a , ik k in c h i to m o n d a n o rg an izm yashayotgan m uhit omillariga bog'liq bo'ladi.
O 'zgaruvchanlik ham sifat, ham m iqdor belgilarga taal- luqlidir. Sifat belgilam ing o'zgarishi bir yoki ikki genga bog'liq. U ning fen o tip d a nam oyon bo'lish d arajasig a ta sh q i m u h it omillarining ta ’siri juda kam bo'ladi.


O dam lardagi sifat belgilariga misol qilib qon guruhlari, ko‘z rangi, qosh shakli va hokazolarni olish m um kin. M iqdor bel­ gilarining rivojlanishi esa bir tom ondan g en lar faoliyatiga, ikkinchi tom ondan tashqi m uhit om illariga bog'liqdir. Odam gavdasining hajm i, bo‘ychanligi m iqdor belgilar sanaladi. H ar qanday belgi genotip orqali belgilanadi. Lekin genning belgi­ ga k o 'rsa tg an t a ’sir etish d arajasi m u h itg a bog'liq bo'ladi. Chunonchi odam ning aql-idroki, fe’l-atvori, qobiliyati bir to­ mondan irsiyatga, ikkinchi tom ondan tashqi m uhitga bog'liqdir. O dam larning psixologik va psixofiziologik jih a td a n tu rli- tum anligining shakllanishida genetik va m uhit o'zgarishlarining o'zaro ta ’siri m uhim aham iyat kasb etadi. O dam ni psixofizio­ logik jihatdan o 'rganish psixologiya va fiziologiya fanlarining
vazifasiga kiradi.
M odifikatsion o 'zgaruvchanlik tavsiflash u ch u n s ta tistik ko'rsatgichlar: belgining o'rtacha arifm etik ifodalanishi, va­ riatsiya k o e ffitsien t i, dispersiyasi h am d a v a r ia ts iy a eg ri chizig'ini aniqlash ta lab etiladi. O 'rganilayotgan obyektning um um iy tavsifidan tashqari belgining o'zgarishi ham bahola- nishi lozim.